Everest, dünyanın en yüksek dağı olarak hem tabiat severler hem de dağcılar için efsanevi bir nokta… Nepal’de “Sagarmatha,” Tibet’te ise “Chomolungma” olarak bilinen bu dağ, doruğuyla gökyüzüne adeta meydan okuyor. Çinliler ona “Zhumulangma Feng” diyor, Batı’da ise ismini, Hindistan’ın haritasını çıkaran 19. yüzyıl araştırmacısı George Everest’ten aldı. Coğrafik tepe olmaktan öte, birebir vakitte insanın tabiatla ve kendisiyle olan gayretinin de simgesi durumundaki Everest’le ilgili ses getiren bir araştırma yayınlandı.
“Nature Geoscience” mecmuasında yayımlanan çalışmada Everest’in yükseldiği ve neden yükseldiğiyle ilgili dikkat çeken bilgiler yer aldı.
Everest neden yükseliyor?
University College London’dan (UCL) bilim adamları, Everest Dağı’nın nasıl yükseldiğini anlamak için Himalayalar’daki ırmakların uzun yıllar boyunca geçirdiği değişimleri ve evrimlerini inceleyerek çeşitli modeller geliştirdi.
Araştırmacılar, yaklaşık 89 bin yıl evvel Everest yakınlarında yer alan Arun Irmağı’nın Kosi Irmağı ile birleşmesinin bölgede erozyonun artmasına yol açtığını ortaya koydu.
Bu birleşme sonucunda büyük ölçüde kaya ve toprağın aşındığını belirten uzmanlar, bu aşınmanın akabinde yer kabuğunun altındaki basıncın artarak Everest Dağı’nın yükselmesine katkı sağladığını söz etti.
Her yıl 2 milimetre daha!
Ekip, Arun Irmağı’nın neden olduğu erozyonun Everest’in
son 89 bin yıl içinde 15 ile 50 metre ortasında yükselmesine
yol açtığını ve
dağın her yıl yaklaşık 2 milimetre daha yükselmeye devam edebileceğini öne sürdü.
Araştırmanın muharrirlerinden Dr. Şu Han,
“Everest’in değişen yüksekliği, yeryüzünün dinamik yapısını gözler önüne seriyor. Arun Irmağı’nın yarattığı erozyon ile Dünya’nın mantosunun üst gerçek uyguladığı basınç ortasındaki etkileşim, Everest’in beklenenden daha süratli yükselmesine neden oluyor”
açıklamasında bulundu.
Bazen dünyanın en uzun ikinci dağı oluyor
Everest Dağı, geçmiş yıllardaki değişik bir araştırmayla tekrar gündeme gelmişti. Live Science isimli bilim araştırmalarının yayınlandığı bir sitede yer alan 2022 tarihli habere nazaran, dünyanın en uzun dağı olan Everest Dağı, bazen ‘dünyanın en uzun ikinci dağı’ oluyor.
Amerikan Jeofizik Birliğinin haber sitesi Eos’taki makaleye nazaran, iki yıl evvel yürütülen bir çalışma bu bilgiyi öne sürüyor.
Söz konusu araştırma bunun sebebini, dağdaki hava basıncının yıl boyunca kıymetli derecede dalgalanması ve “algılanan tepe yüksekliğinin”, ikinci en büyük dağ olan K2’nin altına inmesine yol açması olarak açıklıyor.
İngiltere’deki Loughborough Üniversitesinde iklim bilimci olan makale baş muharriri Tom Matthews, “Bazen K2 Everest’ten daha yüksek oluyor” diyor.
Hava basıncı dataları incelendi
Aynı tarihlerde iScience bülteninde yayımlanan yeni çalışmada, Matthews ve meslektaşları, hem Everest Dağı doruğunun yakınındaki hava durumu istasyonlarının hem de Avrupa Uzay Ajansı’nın Kopernik uydusunun 40 yılı aşkın müddet boyunca kaydettiği hava basıncı datalarını inceledi.
Hava basınca, Everest’te bulunan oksijen ölçüsüyle yakından ilişkili.
Eos’a nazaran hava basınca azaldığında, havadaki oksijen molekülleri azalıyor ve kolay bir nefes alma sürecini çok daha yorucu hale getiriyor
. Bu sebeple Everest’e çıkmayı seçen birden fazla kişi, havanın yoğunluğunun azaldığı yüksek irtifalara tırmandıkça ayakta kalmak için oksijen takviyesine bel bağlıyor.
(Makalenin muharrirleri, şimdiye kadar yalnızca 169 erkek ve sekiz bayanın oksijen dayanağı kullanmadan Everest’in zirvesine ulaştığını belirtiyor.)
Mevsime bağlı olarak değişiyor
Her ne kadar yükseklikle bir arada daima azalsa da, araştırmacılar hava basıncının hava durumuyla da dalgalandığını keşfetmiş. 1979’dan 2019’a kadar olan devirde, Everest’in tepesi civarındaki hava basıncı mevsime bağlı olarak 309’dan 343 hektopaskal ortasında (deniz düzeyindeki basıncın yaklaşık üçte biri) değişmiş.
Gazeteci Katherine Kornei, blogda şöyle yazıyor:
“Mayıs ayında Everest’te ölçülen ortalama hava basıncıyla karşılaştırıldığında, doruğun oksijen bulunurluğu bakımından hissettirdiği yükseklik farkı 737 metreye denk geliyor.”
Başka bir tabirle Everest’teki oksijen mevcudiyeti, bazen dağın gerçekte olduğundan yüzlerce metre daha kısaymış üzere hissedilmesini sağlıyor. Bedenlerimiz, 8 bin 800 metre yüksekliğindeki bu dağı bazen dünyanın en uzun ikinci dağından (K2, 8600 metre) daha kısaymış üzere hissediyor.
Dağa en yeterli tırmanılacak vakit…
Araştırmacılar ayrıyeten Everest’teki hava basıncının yaz mevsiminde daima en yükseğe çıktığını da keşfetmiş. Bu durum, oksijen mevcudiyetine dayalı olarak dağa en yeterli yaz mevsiminde tırmanılabileceği manasına geliyor.
Dünya atmosferi iklim değişimi sebebiyle ısınmaya devam ettikçe, dağın algılanan yüksekliğinde kalıcı bir azalma bile gerçekleşebilir. Matthews, “Isınma, dağı biraz daha kısaltacak” diyor.
Everest dağına dışkı bırakmak yasaklandı
Everest Dağı bu yılın başında farklı bir haberle daha gündeme geldi. Nepalli yetkililer, Everest Dağı’na tırmananların artık
kendi dışkılarını temizlemek ve bertaraf edilmek üzere ana kampa geri getirmek zorunda kalacaklarını söyledi.
Pasang Lhamu bölgesi belediye başkanı Mingma Sherpa BBC’ye yaptığı açıklamada
“Dağlarımız kokmaya başladı”
dedi.
Everest bölgesinin büyük kısmını kapsayan belediye, uygulanmakta olan daha geniş tedbirlerin bir modülü olarak bu yeni kuralı uygulamaya koydu.
Aşırı soğuklar nedeniyle Everest’e bırakılan dışkı tam olarak bozulmuyor.
Mingma,
“Kayaların üzerinde insan dışkısı görüldüğü ve birtakım dağcıların hastalandığı tarafında şikayetler alıyoruz. Bu kabul edilemez ve imajımızı zedeliyor”
dedi.
Dışkı torbası zarurî hale gelecek
Dünyanın en yüksek tepesi olan Everest Dağı’na ve yakındaki Lhotse Dağı’na tırmanacak dağcıların, ana kampta “dönüşlerinde denetim edilecek” dışkı torbaları satın almaları gerekecek. Tırmanış dönemi boyunca dağcılar vakitlerinin birçoklarını ana kampta yüksekliğe alışmaya çalışarak geçiriyor. Bu sırada tuvalet gereksinimi için dışkıyı toplayacak varillerin bulunduğu farklı çadırlar kuruluyor. Lakin tırmanmak üzere tehlikeli seyahatlerine başladıklarında işler daha da zorlaşıyor.
Çoğu dağcı ve takviye işçisi tuvaletini kazdığı çukura yapıyor, lakin daha az kar olan yerlerde tuvalet açıkta yapılabiliyor.
Everest Dağı’nın doruğuna tırmanırken çok az insan dışkılarını biyolojik olarak parçalanabilen torbalarda geri getiriyor.
Everest’te ve bölgedeki başka dağlarda çöp büyük bir sorun olmaya devam etse de Nepal ordusu öncülüğünde her yıl düzenlenen paklık kampanyalarının sayısı da giderek artıyor.
Dipten tepeye yaklaşık üç ton insan dışkısı olduğunu iddia ediyor
Sivil toplum kuruluşu Sagarmatha Kirlilik Kontrol Komitesi (SPCC) başkanı Chhiring Sherpa, “Atıklar, bilhassa de ulaşamadığınız yüksek kamplarda büyük bir sorun olmaya devam ediyor” diyor. Resmi bir sayı olmamakla birlikte, kuruluşu Everest’in tabanındaki birinci kamp ile doruğa yanlışsız dördüncü kamp ortasında yaklaşık üç ton insan dışkısı olduğunu iddia ediyor. Chhiring, “Bunun yarısının dördüncü kamp olarak da bilinen South Col’da olduğuna inanılıyor” diyor.
Everest’e seferler düzenleyen dağ rehberi Stephan Keck, South Col’un “açık tuvalet” olarak ün kazandığını belirtiyor.
7 bin 906 metre yükseklikteki South Col, Everest ve Lhotse tepelerine ulaşmaya çalışan dağcılar için bir üs fonksiyonu görüyor. Burada arazi epeyce rüzgârlı. Keck,
“Neredeyse hiç buz ve kar yok, bu yüzden her yerde insan dışkıları görüyorsunuz”
diyor.
8 bin dışkı torbası tedarik edildi
SPCC, Mart ayında başlayacak tırmanış dönemi için tahminen 400 yabancı dağcı ve 800 dayanak işçisi için ABD’den yaklaşık 8.000 dışkı torbası tedarik etti. Bu torbalar, insan dışkısını katılaştıran ve kokusuz hale getiren kimyasallar ve tozlar içeriyor. Ortalama olarak bir dağcının günde 250 gram dışkı ürettiği düşünülüyor. Tepe denemesi için ekseriyetle yüksek kamplarda yaklaşık iki hafta geçiriyorlar. Uygulamanın Everest’te bir pilot proje olarak başlatılıp daha sonra öteki dağlarda uygulanmasını önerenler de var.
‘İrtibat ofisi kuracağız’
Sekiz bin metrenin üzerindeki 14 dağın tamamına tırmanan birinci Nepalli olan Mingma Sherpa, insan atıklarını yönetmek için bu çeşit torbaların kullanımının başka dağlarda denendiğini ve test edildiğini söyledi. Birebir vakitte Nepal Dağcılık Derneği’nin danışmanı olan Mingma, “Dağcılar bu cins çantaları Denali Dağı’nda (Kuzey Amerika’nın en yüksek zirvesi) ve Antarktika’da da kullanıyorlar, bu yüzden biz de bunu savunuyoruz” dedi. Nepal’in merkezi hükümetinin geçmişte birçok dağcılık kuralı gündeme getirip bunların birçoğunu gerektiği üzere uygulamadığı tarafında tenkitler var. Pasang Lhamu belediye başkanı Mingma,
“Devlet ana kamplarda her vakit eksikti ve bu da dağlarımıza müsaadesiz tırmanan beşerler da dahil olmak üzere her türlü usulsüzlüğe yol açtı”
diyor ve ekliyor:
“Artık her şey değişecek. Bir irtibat ofisi kuracağız ve dağcıların dışkılarını geri getirmelerini sağlamak da dahil olmak üzere yeni tedbirlerimizin uygulanmasını sağlayacağız.”
Everest bir vakitler denizin altındaydı
Everest Dağı hakkında şaşırtan gerçekler ortasında, Everest Dağı’nın bir vakitler deniz düzeyinin altında olduğunu gösteren jeolojik çalışmalar da var. Everest Dağı’nın doruğu 470 milyon yıl evvel okyanus tabanıydı. Everest’in doruğunda dağın denizden yükseldiğini kanıtlayan deniz canlılarına ilişkin fosiller bulundu.
Everest’in tepesindeki kireç taşı kayaçlar, günümüzden yaklaşık 470 milyon yıl evvel kabuklu deniz canlılarının kalıntılarının, Hint kıtasının deniz altındaki kısmının üzerinde birikmesiyle oluştu. Bundan milyonlarca yıl sonra ise Hint plakası kuzeye gerçek hareket ederek Avrasya plakasıyla çarpıştı. Sonuçta plakalar ortasındaki okyanus kapandı ve Himalaya Sıradağları oluştu.
Everest Dağı nerede?
Everest Dağı, Himalayalar’da bulunuyor. Nepal ile Tibet ortasındaki hudutta yer alıyor ve dünyanın en yüksek dağı olarak kabul ediliyor. Dünyanın en büyük ırmaklarından birçoğuna mesken sahipliği yaptığı için, pozisyonu prestijiyle kıymetli dağlardan biri sayılıyor. 1999’da Guinness Rekorlar Kitabı, Everest’i “Dünyanın en yüksek dağı” olarak listeliyor, lakin bu tarif daha sonra “deniz düzeyinden en yüksek dağ” olarak güncelleniyor. 1856 yılında İngiliz-Hindistan araştırmacısı Sir George Everest’in ismi dağa veriliyor. Bu isim, selefi Sir William Mount-Everest’in ismine dayanıyor.
Deniz düzeyinden yüksekliği 8.848 metre
Everest’in deniz düzeyinden yüksekliği 8.848 metre olarak ölçülüyor (29.029 ft). Farklı ölçümlere nazaran, karla kaplı yüksekliği 8848 metre, kaya yüksekliği ise 8844 metre olarak hesaplanıyor. Bu yüksekliğin, tektonik plakaların çarpışması sonucu ortaya çıktığı düşünülüyor. Ayrıyeten eriyen buzulların da yüksekliğin artmasına katkı sağladığı belirtiliyor. Everest, yıl boyunca kar ve buzla kaplı olduğu için “üçüncü kutup” olarak isimlendiriliyor. Everest kadar yüksek diğer dağlar bulunsa da denize yakın olmamaları nedeniyle Everest kadar tanınmıyorlar. Bu nedenle, Everest dünya çapında en bilinen dağlardan biri olmayı sürdürüyor.
Everest Dağı, Güneydoğu Asya’da, Hindistan Yarımadası ile Asya’nın geri kalanı ortasında yer alan Himalayalar’ın bir modülünü oluşturuyor. Nepal ve Tibet (Çin) hududunda bulunan bu dağ, deniz düzeyinden 8.848-8.850 metre yüksekliğe kadar ulaşıyor ve yaklaşık 594.400 kilometrekarelik bir alanı kaplıyor. Üç kenarlı bir piramit halini andırıyor. Yüksekliği nedeniyle, üst kısımlarında oksijen düzeyi azalıyor ve kuvvetli rüzgarlarla birlikte dondurucu soğuklar yaşanıyor.
Dağın doruğu, daima değişen bir kar katmanıyla kaplanıyor. Tepenin yüksekliği Eylül ayında daha fazla olurken, Mayıs ayında biraz azalıyor. Sıcaklıklar mevsimlere nazaran değişkenlik gösteriyor; Ocak ayında -36 ºC’ye kadar düşüyor, yaz ortasında ise -19 ºC’ye kadar yükseliyor. Haziran’dan Eylül’e kadar süren muson mevsimi, saatte 285 kilometreye varan rüzgarlarla şiddetli fırtınalara neden oluyor. Atmosfer basıncı deniz düzeyinin %30’u kadar düşük kalıyor. Tepenin birkaç metre altında, oksijen eksikliği ve düşük sıcaklıklar nedeniyle “ölüm bölgesi” olarak bilinen tehlikeli bir alan yer alıyor. Yükseklik azaldıkça sıcaklık artıyor ve dağın kayaları, kar ve buz örtüsünün incelmesiyle daha besbelli hale geliyor.
Kaynak: CBC
Everest Dağındaki ölümler
Everest’e tırmanmak hayli şiddetli bir süreç oluşturuyor. Güneydoğu sırtı, kuzeydoğu sırtı ve kuzey kolu üzere çeşitli tırmanış rotaları bulunuyor. En tanınan rota, standart tırmanış yolu olan güneydoğu sırtı oluyor. Tibet’ten başlayan rota ise en uzun ve güçlü rotalar ortasında yer alıyor.
İki rotanın da zorlukları farklıdır:
Güneydoğu Sırtı’ndan tırmanan dağcılar, tehlikeli Khumbu Buz Şelalesi’nden geçmek zorunda kalırlar; buna karşılık çıkışı daha kısa ve inişi daha kolaydır. Kuzey Sırtı’ndan ana kampa kadar ciple gitmek mümkündür; lakin doruğa ulaşmak daha zordur.
Everest’e tırmanmak neden bu kadar güç?
Everest’e tırmanmayı düşünenlerin fizikî olarak son derece formda olmaları ve 6 ila 10 yıllık dağcılık tecrübesine sahip olmaları gerekiyor.
Kayıtlara nazaran Everest’te bugüne kadar 280’den fazla mevt gerçekleşti.
Yalnızca 2010 yılından bu yana, ana kamptan daha yüksek bir noktaya 7.954 kişi tırmanmıştır ve 72 vefat meydana geldi. Bu ölümlerin birden fazla, çığ (%41.6), bitkinlik (%12.5) yahut düşmelerden (%6.9) kaynaklanmaktadır ve bu da dağdaki cesetlerin alınmasındaki zorluğu kısmen açıklamaktadır. Baş dönmesi, kusma ve baş ağrısı semptomlarıyla karakterize edilen akut dağ hastalığı da ölümlere neden olabilmektedir (%16.6).
Yüksek rakım beyin ödemi (HACE) FOTO: Safety First
Dağa tırmanırken bedende neler olur?
Beyin:
Tırmanırken, ortamdaki oksijen oranı azalır, münasebetiyle kanda daha az oksijen bulunur. Bu da beyinde daha az oksijen olduğu manasına gelir. Öteki organlarda olduğu üzere, beyin de oksijenden mahrum kaldığında fonksiyonunu yitirir. Araştırmalar, merkezi hudut sistemi işleyişinin yaklaşık 5.000 metre yükseklikte yavaşlamaya başladığını gösteriyor. Uzun müddet yüksekte kalınca, beyinde şişme olarak bilinen, yüksek rakım beyin ödemi (HACE) gerçekleşebilir. Bu ödem, 24 saat içinde süratle ilerleyerek mevte neden olabilir. En tesirli tedavi sistemi, olabildiğince kısa müddette daha alçak rakımlara inmek.
Akciğerler:
Akciğerler de yükseklikten etkilenen organlar ortasında. Yaklaşık 3 km yükseklikten başlayarak, kan damarlarının daralması nedeniyle akciğerler şişmeye başlar. İnatçı bir öksürük, güç nefes alma ve yorulmayla sonuçlanır. Akciğerlerdeki şişlik şiddetlenirse, yüksek rakım akciğer ödemi (HAPE) ismi verilen tehlikeli bir durum ortaya çıkabilir. Deride morarma, süratli nefes alma ve ateşle kendini gösterir. HAPE için de en tesirli tedavi formülü, olabildiğince süratli bir biçimde alçalır.
Kalp:
Kalbin ise daha yüksek rakımda daha fazla çalışması gerekir; bu, kalp atış suratının artması demek. Yüksekliğe alıştıkça beden daha fazla oksijen taşımak için daha fazla kırmızı kan hücresi oluşturur. Bu ekseriyetle faydalıdır ve istenen bir şeydir; fakat birebir vakitte kan yoğunluğunu artırır. Kimi araştırmacılar, bu ağırlaşmanın kalp krizlerine sebep olabileceğini düşünüyor.
Duyular:
Ayrıyeten düşük oksijen oranı, görme korteksine kan sağlayan arterlerde spazmlara neden olabilir. Bu yüzden dağcılar, süreksiz körlük yaşayabilirler. Bağırsaklardaki oksijen eksikliği nedeniyle, daha yüksek rakımlarda sindirim de yavaşlar. Araştırmalar, dağcıların %81’inin mide bulantısı ve kusma yaşadığını göstermektedir.
Uzuvlar:
Diğer bir sorun da uzuvlarda ortaya çıkar: Yüksek rakımlara çıktıkça, birinci etapta kol ve bacaklarda karıncalanma hissi yaşanır. Vakitle uzuvlar uyuşur ve bu, donmanın başladığını gösterir. İlerleyen basamaklarda, etkilenen bölgelerde ampütasyon gerektirebilecek seviyede, geri döndürülemez doku vefatları gerçekleşebilir.
