Hoş geldin Gomidas… Sessizliğin sessizliğimizdi…
Pazar günleri okurla buluşmanın keyfi tarifsizdir. Hayatın hepimizi ne kadar zorladığının farkında olarak ve sanatın uygunlaştırıcı gücüne sığınarak, sizleri özel bir tiyatro oyunuyla, Gomidas ile buluşturmak istiyorum.
‘‘Kumkapı Surp Vortvots Vorodman Kilisesi’nden çıkarken koltukaltıma sıkıştırdığım koyunla birbirimize baktık. O koyun Gomidas’ın koyunuydu. Tiyatro oyununun bitiminde kimselere görünmeden emanet almıştım onu. Seyahatimin nasıl olacağının merakıyla kim bilir geçmişin hangi gizlerinde dolaşacaktık birlikte. Birçok mitin, inançların dilsiz kurbanı koyunu seyahatimin sonunda öldüremeyeceğim aşikardı. Şayet bu dünyada gerçek yurdumu bulursam orada birlikte yaşar ya da onu özgür bırakırdım. Böylelikle rehberliğine muhtaçlık duyanlarla koyun da seyahatine devam edebilirdi.’’
Doğumunda verilen ismiyle Soğomon Kevork Soğomonyan, yetenekleriyle kazandığı ismi ile Gomidas Vartabed’den (Bekar Rahip) bahsedeceğim size. O Kütahya doğumlu büyük Ermeni müzisyen ve din adamıdır. Tarihi şahısların biyografileri muharririni zorlar. Mesela hepimiz biricik olan yaşantılarımızı düşünürsek sanki anlatılan bizim hayatlarımız olsaydı nasıl ele alınsın isterdik? İşte biyografik metin müellifinin tam da bu noktada bir karar vermesi ve anlatacağı kişi ismine seçim yapması gerekiyor. Düz anlatı, kurgusal metin, yaşanmış hayatın tümü ya da bir kısmı, güçlü yanlar, zaaflar, başarısızlıklar, tercihler, büyüklükler, duygular… Bu liste uzar sarfiyat. Oyunun yazarı ve yönetmeni Ahmet Sami Özbudak’ın anlatımıyla Gomidas, yurdunu arayan, gittiği hiçbir yerde köklenemeyen, ana lisanını bilmediği milleti, milletini bulduğunda dini inanıştan dolayı sesini duyuramadığı, özünü tanıttığı yerde ilişkin olamadığı, sürgünde aklını yerinde tutamadığı ve sonunda tüm dünyaya susarak direndiği/delirdiği kocaman bir dünya. Bu kurgusal anlatıda Gomidas seyirciye sorular soruyor ve duyulmak istiyor.
Yazar o denli şiirsel bir lisan ve metaforlarla kurmuş ki dünyasını izlerken gözden kaçırmaktan korkmakta haklı olduğum her şeyi metni okurken tekrar ve ziyadesiyle buldum. Metinde çok güçlü anlatım araçları kullanmış Özbudak. Toprak, ağaç, su, kuzu, haç metaforlarının yanında; oyunu sahnelemek için seçilen Surp Vortvots Vorodman Kilisesi’inden Gomidas’ın yolunun geçmiş olması, koro şefi ve kurucusu kimliği ile oyunda ikinci büyük rolü üstlenen Lusavoriç Korosu ve tıpkı vakitte koronun seslendirdiği tüm müziklerin bestekarı olması karşımıza her şeyi ile âlâ planlanmış sağlam bir yapı çıkartıyor. Direktör olarak sahne üzerinde oyuncusuna hudutlu sayıda verdiği enstrümanların sınırsız kullandırması çok etkileyici.
Gomidas Ermeni ulusal müziğinin dünyada kabul görmesini sağlayan çok kıymetli bir müzisyen, koro şefi ve bestekardır. Etnomüzikolojinin kurucularından kabul edilir. 3000’den fazla Ermeni halk müziğini notalandırarak arşiv oluşturmuştur. Türkçe, Kürtçe ve Farsça lisanlarında de halk müziklerini koleksiyonuna ekleyen ve bu birikim için çok fazla yer gezen seyyah bir müzisyendir. Sesi çok hoştur. Halide Edip’in Gomidas’a ‘‘siz müzik söyleyince İlah yeryüzüne sizi dinlemeye iner’’ dediği bilinir. Müzisyen bir aileye doğar lakin kısa müddette annesini, sonra da babasını yitirir. Kütahya-Bursa ortasında geçen bu on bir-on iki yılın akabinde Eçmiyazin’e sarfiyat ve dini eğitim almak üzere Ermeni kilisesi ruhban okulunda okur. Ana lisanını lakin on iki yaşındayken öğrenen Gomidas müzikle olan bağlantısını ve yeteneklerini, çalışkanlığı ve merakıyla geliştirir. Ermeni halkının müziğini keşfeder ve onları müzik kutusu misali biriktirir. Daha sonra Ermeni halk müziğini tüm dünyaya duyurmak ister. Berlin’de opera eğitimi alma fırsatı çıkar ve masraf. Fakat aidiyet duygusu onu zorlar, uzun mühlet kalamaz, geri döner. Yazarken basitçe akan bu satırlar ömür içinde çok ağır travmalardır. Hiçbir göç kolay değildir ve hiçbir yeni toprak insanı kolaylıkla köklendiremez.
Oyunun açılışında ayağını kuma gömerek acısının geçmesini dilemesi tam da bu sebepten olsa gerek. Gomidas’ı aklını yitirdikten sonra sessiz süren ömrünün son 18 yılını geçirdiği Paris Villejuif akıl hastanesinde görürüz birinci. İşte orada emanet alır arkadaşı Piyer’den hayali koyununu. Ağaçlara isim vermek, onlarla konuşmak meczupluk sanrısı üzere görünse de geçmişinden gelen bir öyküdür aslında. Ağaç da toprak kadar güçlü bir metafordur. Kökünü arayan Gomidas için tarihin şahitleridir ağaçlar, anıttır, onu sessizliğinde dahi duyanlardır. Ermeni olması Anadolu’da ona malum zorluklar yaşatırken, Ermenistan’da ana lisanını öğrenene kadar öbür zahmetler çıkartır karşısına. Sonra din insanı olması müziklerini özgürce söyleyememesine sebep olur, yüzünü nereye dönse onu kabul etmekte zorlanan, sesini duymak istemeyen bir dünya vardır.
Yazarın Gomidas’ı anlatırken kurduğu lisan dünyası o denli naif ki manastırın sevgilisi 4. Kevork’un “Sesinin duyulduğu yer deniz kıyısı olur oğul, kutsal hanemize beğenilen geldin” demesi, ona şefkat göstermesi “Alemi yavaşlatmak istersen her şeye bir isim koymalısın. Kıssalar isimlerle başlar” diyerek ona ağaçlara isim vermeyi öğretmesi masal üzeredir. Ancak hayatı kabuslara hakikat koşar Gomidas’ın. Avrupa’da kurduğu korolar üzere İstanbul’a 1910’da geldiğinde 300 üyeli Guson Korosunu kurar. Birçok Ermeni sanatkarla yaklaşmakta olan 24.Nisan.1915 ‘Techir Kanunu’ ile sürgününe gönderileceğini öngöremez. Ermeni halkının Anadolu topraklarında yaşadıkları sürgünden periyodun Ermeni aydınları da nasibini alır.
Gomidas 2234 tutuklu aydından biridir ve o gece 180 kişi ile birlikte trenlere bindirilerek İstanbul’dan Çankırı’ya çalışma kampına sürgün edilir. 2 haftadan kısa müddette Gomidas’ın da içinde olduğu fakat 8 aydının İstanbul’a geri getirilmesi sağlanabilir. Bu uğraşıda onu tanıyan Halide Edip de vardır. Fakat gördükleri ve yaşadıkları aklını isyan ettirir. Konuşmayı reddederek evvel İstanbul’da daha sonra Paris’te öleceği güne kadar psikiyatri hastanelerinde yaşar. “Hayata iki sefer gelirsin, birinde yaşarsın başkasında anlatırsın.” Gomidas bize kıssasını anlatmaya geldi. Özbudak kendi seçtiği yanından anlattı ve der ki daha anlatacak çok şey var, yeni öykülerde onu aramaya devam etmek gerekecek.
Koronun şefi olan Haogop Mamigonyan tıpkı vakitte Gomidas’ın yapıtlarından seçki yaparak oyunun müzik düzenlemelerini de yapmış. Oyun müddetince yalnızca seslerini duyduğumuz koro en sonunda bir ormana dönüşüp, görünür oluyor ki ayini andıran bu son ile oyun taçlandırılıyor.
Mekâna bağlı tiyatro için çok yeterli bir örnek oluşturan oyunda kilise korosu akustikten en üst seviyede faydalanırken, ışıklarla kuvvetlendirilmiş atmosfer duygusu seyirciyi büyülüyor. Kilisenin vitraylarından sızan gün ışığı matinelerde ek ışık zenginliği sağlasa da asıl olarak sütunların altına, apsise ve locaya yerleştirilen aydınlatmalarla ışık dizaynının tiyatrodaki rolünü tekrar hatırlıyoruz. Apsisin önüne, seyirciden yükseğe pozisyonlandırılmış, yerinde toprak olan sahne tasarımı birçok manası içinde barındırıyor. Mesela bu tabana üstten bakma bahtınız olsa toprak tabanın haç biçiminde düzenlendiğini görebilirsiniz.
Okuması bu türlü hoş bir metni sahne üzerinde ete kemiğe büründüren Fehmi Karaarslan performansı ile seksen dakika seyircisinin sahnenin dışına gözünün kaymasına, nefes almasına bile müsaade vermiyor. Yıllar ortasında, hayallerle gerçekler içinde, Paris’ten, Kütahya’ya, Eçmiyazen’den, Berlin’e oradan İstanbul’a gezdiriyor izleyicisini üstelik tek bir tabanın üzerinde başarıyor bunu. O nerede olduğunu söylüyor seyirci tereddütsüz inanıyor. Çocukluğundan meczupluğuna yükseliyor, yere çakılıp, tekrar kalkıyor. Piyer’in koyununa kaç kişi inanıyorsa o kadar bireyle devam ediyor sahnede devleşip, küçücük kalabilmeye. Basitçe kaybolabileceği, çoka kaçabileceği hiçbir anda o tuzağa düşmüyor. İstikrarı, gücü, duygusu ile baştan sona dengeli bir oyunculuk sergiliyor. Ayrıyeten Karaarslan belli günlerde oyunu Fransızca oynuyor. Bu yeni metnin Fransızca çevirisini ise Serra Yılmaz ve Yiğit Bener yapmışlar.
2020 yılında 24. İKSV Tiyatro Şenliğinde prömiyer yapan lakin pandemiyle oyunlarına orta vermek zorunda kalan, ancak her türlü zorluğa karşın güçlü bir dönüş yapan grubu bir ortada tutan kişi Ersin Umut Güler.
Oyunun mükafatları ve adaylıklarına gelirsek 24. Yapı Kredi Afife Tiyatro Ödüllerinde “Yılın En Başarılı Oyunu” kategorisinde aday gösterilirken; oyunda Gomidas Vartabed’i canlandıran Fehmi Karaarslan “Yılın En Başarılı Erkek Oyuncusu”, Cihan Aşar “Yılın En Başarılı Sahne Tasarımı”, Yasin Gültepe ise “Yılın En Başarılı Işık Tasarımı” adayları ortasında yer aldı. Cevat Fehmi Başkut Özel Mükafatı oyunun yazarı ve yönetmeni olan Ahmet Sami Özbudak’a ‘‘En Başarılı Yazar’’ kategorisinde verildi. Tiyatro Eleştirmenleri Birliği (TEB) 29. Tiyatro Ödüllerinde Yolcu Tiyatro’nun Gomidas oyunu ‘‘En Düzgün Yapım’’ seçildi. 2022 yılında Direklerarası Tiyatro Ödüllerinde en âlâ tek kişilik performans seçildi. Oyunun Hrant Dink Vakfı desteği ve iş birliği ile geçtiğimiz Ağustos’ta Yerevan’a turne düzenlediğini ve 2 gün Deneysel Çağdaş Sanat Merkezi’nde (NPAK) Fransızca oynadığını da eklemek isterim. Köklerini arayan Gomidas fırsat buldukça Türkiye’yi ve dünyayı dolaşmaya devam edecek. Kıssasını duymak isteyen herkese anlatmaya devam edecek.
Türkiye’nin kültürel zenginlerinin en değerli kayıplarından biri de Gomidas’ın içinden geçtiği 1915 periyodunda yaşandı. Renklerin nasıl solduğunu, seslerin nasıl sustuğunu, hayatların nasıl yittiğini kalbimde sızıyla izlerken, daima o bildik mahcubiyet, daima o görmezden gelmenin utancı içimdeydi. Sanat yeniden bizi güzelleştirecek olan. O denli de oluyor, tarih şahıslarla tekrar tekrar yazılıyor. Ben Gomidas’ın koyununu gördüm, emanet aldım, onunla gezdim, kelamlı ve yazılı tarihle yoğruldum, koyunu artık size bırakıyorum. Gözünüzü, kulağınızı dört açın lakin en çok da kalbinizi açın.
İyi seyirler.
