Mehmet İşten: Şiir, şaire kendini yazdırır

Uzun yıllardır şiirle uğraşan Mehmet İşten’in yeni şiir kitabı ‘Sınırda Tahterevalli’ geçtiğimiz günlerde raflardaki yerini aldı. Ayrıyeten, 2020’de ortamızdan ayrılan Remzi Gürkan’ın denemelerini içeren ‘Selamün Aleyküm Kör Kadı’ adlı kitabı derleyen isim de İşten.

OKB56 etiketine sahip olan kitaplar okurlarıyla yeni yeni buluşurken biz de İşten’e sorularımızı yönelttik.

Mehmet İşten

‘YAKLAŞIK 35 YILDIR ŞİİRLE İLGİLENİYORUM’

‘Sınırda Tahterevalli’ nasıl bir seyahatin sonunda ortaya çıktı? Bize kitabın yayın sürecinden bahseder misiniz?

Yaklaşık 35 yıldır şiirle ilgileniyorum. 2000’lerden beri mecmualarda şiirler yayımladım. Çok yazmıyordum, her yıl 5-6 şiir… Lakin 2021’e kadar bunları kitaplaştır(a)madım. 2020’lere geldiğimizde elimde iki farklı şiir belgesi vardı. Bunların tek kitapta bir ortaya gelmesi gerçek olmayacaktı zira bunlar hassaslık bakımından da şiir anlayışı bakımından da farklı farklı şiir dönemlerimi söz ediyordu ve nitekim de birbirinden epey farklı görünüyorlardı. 2021’de Natama Yayınları’na bu iki belgeyi verdim. İki kitap birden yayınlamaktı yani fikrim. Lakin yayınevi, son devir şiirlerimi içeren belgeyi, ‘Taşın Fazlalığı Yoktur’u yayımladı. Bu türlü olunca birinci periyot şiirlerim yayımlanmamış oldu. ‘Sınırda Tahterevalli’ bu birinci devir şiirlerimi içeriyor fakat ayrıyeten birinci kitabımın yayımlanışından, yani 2021’den bu yana yazdığım yeni şiirler de var içinde. Vesileyle bu karmaşadan rahatsız olduğumu da söyleyeyim, genç kardeşlerime tavsiyemdir. Şiirlerinizi ne yapın edin vaktinde, yazıldıkları devirlerde kitaplaştırmaya çalışın.

Kitapta 26 şiir bulunuyor. Bunlar da “Pathos” ve “Ethos” olarak iki ana başlığa ayrılmış durumda. Bu ayrım nasıl oluştu?

Aristotales, Ars Retorica’da retoriğin, yani etkileyici ve ikna edici konuşmanın üç boyutu olduğunu söyler. Bunlar logos (bilgi), ethos (ahlak) ve pathostur (duygu). Bunların şiirde de geçerli olduğunu belirtir. Öte yandan pathos, patolojinin de kökenidir. Yani pathos, evet histir lakin hastalıklı hale gelmiş, aklın kontrolünden çıkmış, çeşitli arızaları, yıkıcı tesirleri olan bir his durumudur. Ben gençlik dönemimde yazdığım lirik şiirleri pathos ismi altında topladım. Bu şiirlerde genç, coşkulu, acılı, isyankar ve tehditkar bir özne vardır.

Taşın Fazlalığı Yoktur, Mehmet İşten, Natama Yayınları, 2022.

Ethos ahlaktır, evet fakat bu, gündelik manada kullandığımız ahlak üzere değildir, daha çok kişinin benliğini, hayat görüşünü tabir eden, ideolojiye yakın bir kavramdır. Kişinin bütün okuduklarından, yapıp etmelerinden, etkilendiklerinden süzerek aldığını karakteriyle birleştirerek oluşturduğu benliktir ethos. Kitabın ikinci kısmındaki, yani ethos’taki şiirler ise histen çok bu biçimde oluşturulmuş bir hayat görüşüne, etiğe, ideolojiye yaslanan, histen bir ölçüde arınmış şiirler bana nazaran. Ayrıyeten birinci sorunuzu cevaplarken söz ettiğim birinci devir şiirlerimle son birkaç yılda yazdığım şiirleri tek kitapta bir ortaya getirmenin bir yolunu bulmalıydım, bu bana uygun bir yol olarak göründü. Ali Şir Nevai dört divan yazıyor, bunları Haziyinü’l Meani (Manalar Hazinesi) üst başlığında topluyor. Bu dört divana da Garaiyibü’s Sıgar (Çocukluğun Gariplikleri), Nevadirü’ş Şebab (Gençliğin Nadirlikleri), Bedayiü’l Vasat (Orta Yaşın Sanatkârânelikleri) ve Fevayidü’l Kiber (Yaşlılığın Faydaları) isimlerini veriyor. Tahminen benim için de “pathos” gençlik şiirleridir, “ethos” orta yaş şiirleri. Bu durumda bir de “logos”, yaşlılık şiirleri borçlanıyorum kendime.

‘NEREYE GİTTİYSEM ORAYA BENDEN EVVEL GİTMİŞ BİR ŞAİRLE KARŞILAŞTIM’

Şiirleriniz gündelik hayatın pek çok noktasına değinirken bir manada da oradan uzaklaşıyor ve kendine bir çeşit karşıt-anlam yaratıyor. Dünyanın hem içerisinde hem dışarısında üzere. “Göz Kararı” şiirinde yazdığınız üzere “bir şiir hiçbir şeyi açıklar” diyebilir miyiz?

Önemli bir dikkat, teşekkür ederim. Hoş bir tabir oldu “dünyanın hem içinde hem dışında”. Elbette şair yaşadıklarından, gündelik hayatından da kelam ediyor lakin o gündelik hayatın dışından daha “ulvi” bir pencere de oluşturuyor kendine. Şiir hakkında söylenmesi gereken çabucak hemen her şeyi içerdiğine inandığım bir cümle var, Freud söylemiş: “Nereye gittiysem oraya benden evvel gitmiş bir şairle karşılaştım.” Bilimlerin elinin kolunun yetmediği büyük bir alan var hayatta. Oralara şair masraf, o hisseder, o lisana getirir.

“Bir şiir hiçbir şeyi açıklar”a gelirsek… Anlatım tekniği olarak bir kontra var orada. Çok şey anlatan bir şiirin son dizesinde bunu söylemek ucu açık bir manası da işaretliyor, yaşananların söylenenlerden çok daha fazla olduğunu ya da lisanın yetersizliğini tahminen. Şiirimde bu tıp kontralar çok vardır: “Bir apolet üzere taşıma omzundaki günah kuşlarını” üzere. Sevişmeyi ayete benzetmek; körlere çelme takmak; kentin bütün meydanlarında saklanmak vb. Bunlar sırf bir teknik değildir elbette. Hayatta karşılaştığımız, duyumsadığımız kontraların, zıtlıkların da yansımasıdır. “Bir şiir hiçbir şeyi açıklar” diyebilir miyiz? Deriz elbette lakin “açıklamaz” değil “açıklar” yani sonuçta. Göz Kararı şiirini yazdığımda 91-95 ortasında dört yıl süren Tunceli’de öğretmenlik maceramdan yeni dönmüştüm. İçindeyken çok ayrımsayamadığım acılar, şartlar bir müddet sonra travmatik bir haletiruhiye oluşturdu bende. Genç kuşak bilmez fakat “ora” denirdi o vakitler. Ora’da yaşananları anlatmak istedim, işte “Ankara’dan öbür tarafta otobüsler yalnızca sessizlik, yalnızca arama/tıklım tepiş bütün gözler” derken ya da “bütün çocuklar cesede terfi” derken anlaşıldığı üzere. Bunları anlatmaya bir şiir elbette yetmez ancak tekrar de bilmediğiniz çok şey var’ı işaret eder. Ben “batıni şiir” ismini verdiğim bir şiire inanıyorum, şiirin görünenin dışında görünmeyen bir manası da vardır ve olmalıdır. Bunu anlamak ise artık herkesin nasibince.

Hudutta Tahterevalli, Mehmet İşten, 64 syf., OKB56 Yayınları, 2024.

“Kararsız Metaller”de güz devrini çok hoş anlatmışsınız. Güz devrini sizin için manalı kılan şeyler neler?

Kararsız Metaller, bir küme arkadaş olarak Amasra’da geçirdiğimiz birkaç günün güçlü tesirleri ile oluşan bir şiir. Üniversite öğrencisiyken birlikte olan bir küme arkadaşın yıllar sonraki buluşması. 30’ların ortalarındayız hepimiz. Düşündüklerimizin, inandıklarımızın bir kısmı değişmiş. Hayat kimi mevzularda yenmiş bizi, kimi bahislerde biz haklı çıkmışız vs. Fakat görüşülmeyen 10-15 yıl içinde iktisat üzere kimi sıkıntılar az çok çözülmüş. Güz biraz bu türlü bir şey. Hayat muhasebesi yaparsın, kendini çok olgunlaşmış hissedersin. Meğer bugün baktığımda o vakit da çok genç olduğumuzu düşünüyorum. Şiirde bunlar çok daha ince ve yakıcı taraflarıyla var alışılmış. Gerçek güz ondan 20 yıl sonra yani şu anda içinde olduğum periyotta yaşanacak lakin bunu bilmiyorum şimdi. Hayat bu türlü bir şey, ilerledikçe geriye daha çok bakıyorsun ve pek çok karara erken vardığını ayrımsıyorsun. Hayatındaki ehemmiyet sıralamaları diyelim ki on yılda bir değişiyor, hususlar olmasa bile listedeki yerleri… Tıpkı periyotlarda Mevsim Normalleri diye bir şiir planladım; bahar, yaz, güz, kış kısımları olacaktı. Hayatın periyotlarını anlatan. Yalnızca “yaz”ı yazabildim. O, birinci kitabım Taşın Fazlalığı Yoktur’da yer alıyor.

‘ŞİİR VAKTE NAZARAN DEĞİŞMEZ, YAŞA NAZARAN DEĞİŞİR’

“Günlük Performanslar Üzerine” isimli şiiriniz, gerek konuşma lisanına yatkınlığı gerek sarkastik tavrıyla başkalarına göre daha farklı bir yerde. Bize biraz bu şiirinizden bahseder misiniz?

Toplumsal ömür herkes için çok zorlayıcı bir şey. İnsanı bunaltan, kasvete düşüren yığınla şey oluyor. Bunların birçoklarında da asıl fikrinizi, aklınızdan geçenleri söyleyemiyorsunuz. Karşınızdaki kişi haksız olduğu halde haklı olduğunu söylüyorsunuz ya da Necatigil’in “Kalbinizi dolduran duygular/Kalbinizde kaldı” demesi üzere şeyler. Suçlanmalar, iş görüşmeleri, günah istekleri, toplumsal hiyerarşinin üstümüze gelmesi… Gündelik hayatta aklımızdan geçenleri açıklıkla söyleyebilseydik toplum diye bir şey kalır mıydı? Saçma olan, saçma olduğuna emin olduğunuz o kadar çok şeye makul ve mantıklı muamelesi yapıyorsunuz ki… Hayat, birçok açıdan insanı kısıtlayan bir şey, herkesin de bildiği üzere. Jean Jacques Rousseau “İnsan özgür doğar fakat her yerde zincire vurulmuştur” der. Özetle bir cins gündelik hayat ve toplumsal ömür eleştirisi var orada natürel ironik bir lisanla. Haklısınız, öteki şiirlerden başka bir lisanı var. Aslında birçok şiirimde bu türlü bir ayrılık vardır benim. Zira her temanın, his durumunun kendi lisanını dayattığına inanıyorum. Şiir, şaire kendini yazdırır yani.

35 yıllık şiir maceranızda poetik anlayışınızın değiştiğini söylüyorsunuz. Çabucak devamında, “Şiir vakte nazaran değişmez, yaşa nazaran değişir,” diyorsunuz. Biraz da bu mevzudan bahsedelim mi?

Evet, karmaşık bir mevzu, çok özet bir cümle kurmak istediğim için yanlış anlaşılmaya da müsait. Şiir tarihine baktığınızda çeşitli devirlerde yeni akımların, yeni şiir stillerinin moda olduğunu görürsünüz. Bu yenilikleri yeni devrin, yeni kültürün, değişen bir hayatın eseri olan gençler başlatırlar. Buna bakarak yanılmamak gerekir. Örneğin artık genç olamayan bir şairin, “yeni bir şiir lisanı geldi, ben de ona eklemleneyim” demesi komik olur. Bir şairin şiiri vakitle değişir kendi içinde fakat “zamana göre” değil “zaman içinde.” Mesela bir şairin gençken yazdığı şiirlerde tartı taşıyan muhakkak temaların ilerleyen periyotlarda azaldığını, hiç ele almadığı temaların yük kazandığını gözlemleyebiliyorum. Mesela, yaş ilerledikçe anlatımdaki laf kalabalığının, süs püsün azaldığını, daha yalın bir şiire yönelindiğini de… Anlatmak istediğim bu türlü şeyler, yoksa şiir lisanının, yapısının genelinde bir değişim olur ve her şair bundan az çok etkilenir. Şayet her seferinde sil baştan olsaydı 1950’lerde yazılmış II. Yeni şiirlerinin, ondan da evvelki Orhan Veli şiirlerinin, Nâzım Hikmet şiirlerinin bugün bize zevk vermiyor olması gerekirdi. Demek ki güzel şiir daima düzgün şiirdir, vakte dayanır. Bir şairin şiirindeki asıl önemli değişimler yaş almasıyla ilgili olarak beden bulanlardır diye düşünüyorum.

‘REMZİ GÜRKAN ÇOK ÖZEL BİR İNSANDI’

Uzun yıllar şiirle uğraşmanıza karşın birinci kitabınızı 54 yaşında yayınladınız. Neden bu kadar beklediniz? Bilhassa de herkesin bir an evvel şiir kitabı yayınlatmaya çalıştığı bu dönemde…

Yani bu da epey uzun bir problem. Bunun içsel ve dışsal sebepleri var. Dışsal sebepler ortasında kıymetli yayınevlerinden kitap yayınlamanın güç olması var. Lakin tanışıklıklar, bağlantılar üzerinden ve aşikâr çevrelere dahil olmalar üzerinden gerçekleşiyordu bu. Hatta birçoğu şiir kitabı yayımlamıyordu. Bu durumun da bir sonucu olarak şairler kendi kitaplarını parasını verip kendileri yayımlamaya başladılar. Bense şöyle düşünüyordum: Şiir, bir edebiyatın yüz akıdır. Yeterli şiirleri kitaplaştırmayan bir edebiyat ortamı bundan utanç duymalıdır. Hâlâ da o denli düşünüyorum olağan. Fakat bu yalnızca son 30-40 yılın sorunu değil. Bugün şiir konuşmaya başladığınızda ismini çabucak zikretmek durumunda olduğunuz Turgut Uyar üzere bir şair bile birinci kitaplarını yayımlamakta zorluk yaşamış. Yahya Kemal sağlığında şiir kitabı yayımlamamış!.. Bir şairin bırakalım kendi kitabını kendisinin yayımlaması, belgesini yayınevi yayınevi dolaştırması bile züldür. Ya nasıl olmalı? Yayınevi editörleri zati hayli yoksul olan edebiyat ortamımızı, mecmuaları takip etmeli. Oradan muhakkak şairleri seçip onlara şiirlerini kitaplaştırma teklifi götürmeli. Ben edebiyatımızda münasebetlerin, tanışıklıkların olması gerektiğinden çok daha fazla yer işgal ettiğini düşünüyorum sonuç olarak. İçsel sebeplere gelirsek edindiğim medeniyet aksisi ideolojik bakış beni yazıya değil kelama, kalıcı olana değil süreksiz olana yöneltti uzun müddet diyerek toparlayayım.

Selamün Aleyküm Kör Kadı, Remzi Gürkan, Derleyen: Mehmet İşten, 140 syf., OKB56 Yayınları, 2024.

Remzi Gürkan’ın yazdığı ve sizin derlediğiniz ‘Selamün Aleyküm Kör Kadı’ da geçtiğimiz günlerde raflardaki yerini isimli. Bize bu kitabın ve Remzi Gürkan’ın serüvenini anlatır mısınız?

Remzi Gürkan, ‘Selamun Aleyküm Kör Kadı’nın önsözünde de açıkladığım üzere çok özel bir insandı. Üniversiteden başlayan 30 yıllık bir dostluğumuz oldu. 2020 yılında kansere yenik düştü. Remzi ile çok yakın bir münasebetimiz vardı. Şahsi, siyasi, yazınsal vb. her açıdan birbirimizi oluşturduk diyebilirim. Anarşi niyetine inanıyorduk. Anarşi fikriyatının daha lokal bir alanına çalışıyorduk. Medeniyetin insanın başına gelmiş en büyük felaket olduğunu düşünüyorduk. Tam olarak “ilkelci” de olmayan yerli bir anarşi kanısı oluşturmaktı emelimiz. Remzi, Türkiye’de yayımlanmış çabucak tüm anarşist mecmualarda yer aldı. Yazılarını da oralarda yayımladı. Bir de ortak bloğumuz vardı. Yazıları oraya da yüklüyorduk. Bu yazıları kitap haline getirmezsem yok olup gideceklerdi. Eksik yazıları da o mecmualardan toparlayıp yayımlamaya karar verdim. Yayıncım, kıymetli dostum Lokman Kurucu’nun motive etmesi ve kolaylaştırmasıyla hayata geçmiş oldu. Bu ortada yazıları kitap için tekrar okurken fark ettiğim bir şey oldu. Yazıların üstünde gövdelendiği sağlam bir siyasal taban vardı kuşkusuz lakin hiç de o denli çok kuramsal, ideolojik yazılar değillerdi. Daha deneme kıvamında, kolay okunan, günlük lisanla yazılmış, içinde yer yer mizah, ironi barındıran yazılardı. Kimdir bunların okuru diye sorulsa kendini geliştirmek isteyen, ufuk kazanmak isteyen herkes derim. Zira yeterli bir insan olmanın, dünyaya yanlışsız yerden bakmanın anahtarı var onlarda. Bilhassa de gençlerin okumasını çok isterim. Her iki kitabın lakin bilhassa ‘Selamun Aleyküm Kör Kadı”nın ortaya çıkmasına imkân sağladığı için Lokman Kurucu’ya ve OKB56 Yayınları’na çok teşekkür ederim.

YENİ ÇALIŞMA: İMGENİN İSTİSMARI

Günümüz şiiri hakkında ne düşünüyorsunuz? Beğeni ve tenkitlerinizi öğrenebilir miyiz?

Şiiri yakından izlemeye çalışıyorum. Şiirin bahis, tema, lisan ve anlatım bakımından bir genişlik kazandığını görüyorum. Şimdiki şairler daha geniş çayırlarda dolaşabiliyorlar, kendilerinden sonra gelecek olanlara da bu genişliği miras bırakacaklar. Bu mühimdir. Gündelik hayatla daha yakın münasebet kuran bir şiir var. İnternetin sağladığı imkânla herkes birbirini geliştiriyor. Toplumsal medya lisanını de dönüştürerek kullanıyorlar, yeni telaffuzlar çıkıyor ortaya. Lakin şiiri indirgemeye yol açabilir bunlar. Lisanı eğip bükmelerden, gündelik hayatta durum avcılığı yapmaktan ibaret sanma ya da o hale getirme tehlikesi diyeyim. Hasılat olmadan olmaz.

Son vakitlerde neler yapıyorsunuz? Masanızda bizim için neler var?

Yeni şiirlere çalışıyorum lakin sanırım yılda bir iki şiire kadar inecek. Bilmem ki yeni bir kitap olur mu? Bakalım. Denemelerim ve tenkit yazılarım var epey, onları toplayabilirim. İmgenin İstismarı diye çağdaş şiir üzerine bir kitap planlıyorum bir de.

Teşekkür ederim, çok hoş sorulardı, kendimi anlatma imkanı buldum.