Mübadele’nin 100’üncü yılı: ‘Kalsa da öteki, gitse de öteki’

İZMİR – Lozan Barış Antlaşması’na ek olarak 30 Ocak 1923’de imzalanan Türk-Yunan nüfus mübadelesi mukavelesinin 100. yılını geride kaldı. Mutabakat ile 1,2 milyon civarı insan mübadele kapsamında Yunanistan’da iskan edilirken, 450 bin civarında insan da Türkiye’de mübadil olarak yerleştirildi.

Kendisi de üçüncü jenerasyon Girit mübadili olan muharrir Sabâ Altınsay, ‘Kritimu-Girit’im Benim’ isimli romanında Yarmakamakis ailesinin adadan kopuşunu anlatıyor. Sabâ Altınsay ile 100.yılında mübadeleyi konuştuk.

‘ACILARI SAVAŞLAR ÇEKMEZ, BEŞERLER ÇEKER’

Türk-Yunan nüfus mübadelesi kontratının 100’üncü yılını geride bıraktık. Girit’ten göçen üçüncü nesil bir mübadil torunu olarak nüfus mübadelesi size neyi hatırlatıyor?

Kaçınılmaz son diye düşünüyorum. Fotoğraf çok net. Sanayi ihtilali sonrası Avrupa, yeni kaynaklar, ticaret yolları, kısaca yeni sömürgeler arıyor. Ortadoğu’nun petrol deryası olduğu anlaşılmış; yine şekillendirmek lazım. Herkesin gözü yeni pazarlar arayışında. Osmanlı ise önlerinde büyük bir kaynak olarak duruyor. Üstelik çoktan çökmüş halde. Balkanları kaybetmiş, Afrika’nın kuzeyini, Ortadoğu’yu kaybetmiş. Ve Balkanlarda ulus-devletlerin bir bir kurulmasıyla, İttihat ve Terakki’de milliyetçilik fikri çoktan yerleşmiş. Dünya el değiştiriyor, savaş kaçınılmaz. Osmanlı bu savaşa, bir sömürge olarak girdi, bağımsız bir devlet olarak çıktı. Bu Avrupalı devletlerin hiç istemedikleri bir şeydi elbette.

Şimdi bu bağımsız devlete yeni bir kimlik, öteki bir benlik kazandırmak gerekiyordu. Bu benliğin temeli, “birlik-aynılık” algısıyla inşa edilmeliydi. Bu algıyı oluşturmak, bu bütünlüğü yeni bir anlayış üzerine tesis etmek lazımdı. Onun için de ulus fikrinin kuvvetlendirilmesi kuraldı. Öyleyse “ulus”u bir ortaya toplamak da kuraldı. “Farklı” olanı ayırmak, uzaklaştırmak, benzerleri de birleştirmek gerekiyordu. Bu çerçeveden bakınca, mübadele sebep değil sonuçtu. O hengamede bağımsızlığı için canını dişine takarak binlerce kayıp vermiş, açlık, yokluk, kıtlıkla boğuşmuş bir ülkenin, bu noktadan sonra bir ulus-devlet üretmeksizin yoluna devam etmesi mümkün müydü; emin değilim. Lakin acıları savaşlar çekmez, beşerler çeker. Bütün savaşların, sürgünlerin, ayrılıkların derinine bakınca, orada “insan”ı görüyorsunuz. Bugün bile sorarım kendime: “…Gitme diyen olsa, kalır mıydın Avramaki?”

‘KALSA DA ÖTEKİ, GİTSE DE ÖTEKİ’

Dr. Aytek Soner Alpan Gazete Duvar’da yayımlanan bir söyleşisinde mübadeleyi “bir etnik paklık yöntemi” olarak tanımlıyor. Bu görüşe katılıyor musunuz?

Etnik paklık, zorla yerinden etme manasında kullanılıyor. Bu kısmına katılıyorum zira mübadele zorla yerinden etmeydi; evet. Lakin etnik paklık tarifine bazen soykırımın da eşlik ettiğini görüyoruz. Mübadelenin elbette bununla ilgisi yok. Hatta etnik temizliklerin en barışçılıydı diyebiliriz. İçindeki niyete bakmamız lazım. Mübadelede niyet, insanları ayırmaktı. Bu kavramın kökeninde ise aidiyet algısını değiştirme niyeti yatıyor. “Artık sen buraya ilişkin değilsin, burası da sana ilişkin değil” niyeti bu. Asırlar boyunca oluşmuş kültürleri, düşünüş biçimini, insanların hayat biçimini bir anda yok farz ediyor, o andan itibaren onu asli değil öteki yapıyorsunuz. Kalsa da öteki, gitse de öteki. “…Tıpkı beşerler üzere toplumların da mukadderatı vardır. Bu mukadderat bazen çok acı yazılır.”

Yıllar evvel, daha roman yazmak fikri aklımda bile değilken babam, mübadele için şöyle demişti bana: “Bir saksı çiçeği alıp öbür bir yere koyuyorsun; soluyor, tutunamıyor.” Kritimu bu türlü doğdu bende. Tek söze sığdırılan, tarih kitaplarında bile yazmayan o olayın arkasındaki insanı gördüm bir anda. O vakit anladım ki bu çok ağır bir bedeldir. Şunu da ekleyeyim: Mübadele sözü Arapça b-d-l kökünden gelir. Bedel sözü bu kökten türer. Eş bedeliyle değiştirmek manasındadır. Türkçedeki “bedel ödeme” kavramını düşündüğümüzde, karşılığını ödemek manasına geldiği kadar, meşakkat, fedakârlık, feragat hatta ceza kavramlarına da yavaşça dokunduğunu hissedersiniz. Ya da ben biraz o denli hissediyorum.

Mübadele ile on binlerce insan yerini yurdunu bırakıp göçe zorlandı. Yer değiştiren beşerler, doğup büyüdükleri yerleri bırakarak bilmedikleri yerlerde yaşamaya çalıştılar. O güne kadar yaşadıkları yerlerde yabancı görünenler gittikleri yerlerde de yabancı oldular. Sizin aileniz bu durumdan nasıl etkilendi?

Herkes üzere benim ailem de etkilendi elbette. Mümkün mü etkilenmemek? Bırakın onları, üçüncü kuşak olduğum halde ben bile nasibimi aldım. Yıl 1976. On beş yaşındayım. Ankara Koleji’nde yatılı okuyorum. Yaz sonu, okula dönüyorum. Otobüs kalkmak üzere, bekliyoruz. Çaprazımda iki hanım teyze sohbet ediyor. Biri Çanakkaleli, başkası oğluna konuk gelmiş, artık konutuna dönüyor. “Nasıl, Çanakkale’yi beğendiniz mi?” sorusuna tıpatıp şu karşılığı verdi; bugün bile unutmadım. “Çanakkale’yi çok beğendim fakat Giritlisi çok!” Mübadelenin üzerinden 50 yıl geçmiş, ben üçüncü nesilim ve bu kelamı kulaklarımla duydum.

Büyük kodlamalarımız var bizim. Kürtler şöyledir, Lazlar böyledir, Çorumlular şudur, üzere. Yıllar önce o hanım teyzenin söylediği üzere “ama”larımız var. Neden diye düşünüyorum vakit zaman. Tahminen de hiç yüzleşmediğimiz, hiç dertleşmediğimiz, hiç konuşmadığımızdandır. Kodlarımızla düşünüyor, insanları anlamaya çalışmıyoruz. Mübadelenin üzerinden 100 yıl geçti. Birinci kodların birçok unutuldu artık, geriye “keçilerden daha fazla ot yerler” kaldı; o denli biliyorlar bizi. Doğrusu buna itirazımız yok ancak hepimiz, hepimiz için, içimize kaydettiğimiz kodları bir defa daha düşünmeliyiz. İyileşmemiz için. Her şeye karşın bir ortada sürdürebilmemiz için. “mış gibi” yapmamak için.

Girit’ten 1923 yılında mübadeleye tabi olan ailenizin kıssasını bahis alan ‘Kritimu-Girit’im Benim’ isimli romanınızda “Göç yalnızca gideni değil kalanı da peşinden sürüklüyordu” diyorsunuz. Anlatabilir misiniz, göçten sonra kalan ve giden nedir?

Mübadele bir sonuçtu, mübadeleden evvel de göç vardı. Girit’in yüzyıl başından itibaren nüfus istatistiklerine baktığınızda Müslüman nüfusunun daima azaldığını görüyorsunuz. Hayatın giderek güçleştiği yerde, insanların büyük kısmı daha mübadelenin gölgesi bile yokken toprağını terk ediyordu. Mübadelenin farkı zarurî olmasıydı; trajedi de buydu.

“…Seni istemeyen, senden esirgeyen bir toprakta gönlüne ıssızlık düşüyor, ağırına gidiyor. Yalnızlık bu m’ola?”

Bir de sonrasını düşünelim. Gidenlerden sonra tıpkı olabilir mi o topraklar, o hayat? Biz tıpkı olabildik mi? 1923 sonrasında, 64’ten sonra birebir mıyız? Köyden kente göçte, ulusal burjuvazinin oluşumunda, toplum sosyolojisinin, kentlerin değişmesinde bu terk edişin hissesi yok mu? Ne kalan tıpkı kaldı ne giden birebir oldu. Hem geride kalanın hem gidenin içinde manasız bir boşluk kalıyor; telafi edilemez bir şey, bir yeriniz eksilmiş üzere. Bugün bile kendi yazdıklarımı okuduğumda içimden ağlamak geliyor. Diğer hiçbir romanımda o denli değilim; Kritimu’dan iki satır okuyunca kötü oluyorum. Bu türlü bir şey işte.

Şimdilerde “aile dizimi” diye kavramlar ortaya çıktı. Nasıl ki soyumuzdan DNA mirası alıyoruz, kaşımız-gözümüz benziyor, bilinçaltı yönelimlerimiz, travmalarımız da onlara çekiyor diyorlar. Tahminen benim de seyahatten hoşlanmamam, uzaklara gidilecekse, huzursuz ruhuma günler öncesinden kelam geçirmeye çalışmam, oradan oraya seğirtmeyi hiç sevmemem bundandır; bilmiyorum. Babam da böyleydi.

‘OLDU, YAŞANDI, SUSULDU, KONUŞULDU’

Bugün için mübadelenin travmatik sonuçları ortadan kalktı mı, yoksa iki toplumun hafızasındaki yerini koruyor mu? Bugünden 100 yıl öncesine baktığınızda neler görüyorsunuz?

Atalarımızın yaşadıklarından ne öğrendik? Daima düşünürüm, iki ulus, sonların gerisine çekilmeseydi bir ortada yaşayabilir miydik diye. Net bir karşılık veremiyorum fakat bir hayalim var: “…Artık sulh, hudutların gerisindedir Hayriye. Ama gün gelecek, beşerler hudutlardan daha önemli olacaklardır.”

İki toplum da unutmadı bence. Zira Yunanistan’da da Adalarda da o heyecanı, o yürek titremesini görüyorsunuz; şahsen şahidim. Tıpkı geçmişi paylaşmanın getirdiği his bu; yani acıda birleşiyoruz. Bizler lakin üçüncü jenerasyonda hisleri dillendirmeye başlayabildik; daha evvel değil. Yunanistan bizden bir jenerasyon evvel yaptı bunu bildiğim kadarıyla. Bunun sebebi, gittiğinizde bulduğunuz yer değil, geride bıraktığınız yerle olan bağınız. Tahminen de buradan gidenlerin büyük zorluklar yaşadıkları devir, Kurtuluş Savaşı periyodu üzere nispeten daha kısa bir vakit aralığına isabet ettiği içindir. Topal Osmanları hatırlayınız. Meğer gelenler, neredeyse iki yüzyıldır ayaklanmalara, yağmalara, katliamlara tanıktılar. Girit’te Osmanlıya karşı birinci ayaklanma 1770 tarihlidir. Bu tespitimde haklıysam, şununla da ilişkilendirilebilir diye düşünüyorum: Gidenler, geri dönebilecekleri hissiyle gittiler; büyük kısmı bir gün döneceğini düşünüyordu, ümit ediyordu, hayal ediyordu. Meğer gelenlerde bu türlü bir fikir ya da umut hiç lakin hiç yoktu. Ne o gün ne daha sonra, dönebilme ihtimalini düşündüler. Buna ait değil ümit, hayalleri bile olmadı. Bence gidenler ile gelenler ortasındaki en büyük fark, geri dönme hayalini kurmakta ve kuramamakta yatıyordu.

Bu yüzden konuşmadılar, anlatmadılar. Acının, şahsen yaşayanları tarafından anlatılması çok zordur ve nadir görülür.

Biz de fakat üçüncü kuşakta, ucundan, kıyısından çekiştirerek “delilleri” topladık ve konuşmaya başladık. Demek ki söylemeseler bile hissetmişiz, sezmişiz vaziyeti. Lakin bizimki “ikinci el” acıydı; devralınmıştı, gerçek sahibi biz değildik. O denli bile olsa, bu acıyı yaşamaya gönüllüydük zira o kopuş, bizim içimizde bir yerde nefes alıp veriyordu. Bu yüzden onu gün ışığına çıkartmanın, susulmuş olanı konuşmanın sorumluluğunu biz aldık ve böylelikle kayıtlara geçmesini sağladık. Unutulmaması için, hatırlanması için evrak bıraktık. Yeni kuşaklara geçmişi aktaracak bu dokümanlardır işte. Umarım bizden sonrakiler onları, bizleri anlamaya vakit ayırır, düşünür ve konuşurlar. Oldu, yaşandı, susuldu, konuşuldu. Artık unutulmaması gerekiyor ki bir daha olmaması için elimizden geleni yapabilelim.

Tarih boyunca savaşlar, iklim, kıtlık üzere etkenlerle dünyada göçler olmuş ve bugün de sürüyor. Türkiye de savaşlar nedeniyle bir göç ülkesi. Kitabınızda “insanın doğduğu toprak ile gömüleceği toprak tıpkı toprak olmayacaksa ne kalır ki geriye ölürken ömürden?” diye soruyorsunuz. İnsanoğlunun ne vakit doğduğu toprak öldüğü toprak olabilecek?

Zor soru. Tahminen de bugüne kadarkinden daha fazla tıpkı olmayacak o iki toprak. Göç ve göçmenler problemi büyüyor. İklim krizi büyüyor, etnik ayrımcılık büyüyor; dünya kimseye yetmiyor, daha da yetmeyecek güya. Ortadoğu siyasi olarak bir daha, bir daha düzenlenmeye çalışılıyor; güya yapıldığı yetmemiş. 20. yüzyılın belası faşizmdi, 21. yüzyılın belası popülizm olacak. O çok “medeni” batılı ülkelerin politikleri, popülizmi kabartarak korunmaya çalışıyorlar; taraftar buluyorlar üstelik. “Sol”un yeni telaffuzlar geliştirmesi gerek; gençlere anlatabilmesi ve onları içine çekebilmesi gerek fakat gençler bir şemsiye altına girmeyi istemiyorlar. “Sokak” artık muhalefetin ta kendisi oldu. İstedikleri yahut istemedikleri kısa ve net bir mevzu üzerinde birleşiyor, itiraz ediyor ve elde ettikten sonra dağılıyorlar, gerisini umursamıyorlar. Örgütlülük burada değerli bir problem. Nasıl olacak, gençler hangi vasıtalarla örgütlülüğe dahil edilecek? Solun buna baş yorması lazım bence.

Sonuç olarak, iklim, açlık, kıtlık, savaşlar filan derken daha büyük göçler göreceğiz gibime geliyor. Hazırlıklı olabilir miyiz; keşke, ancak şüpheliyim. Zira hayat, kendi kurallarıyla herkesten önde akıyor; normlar, niyet sistemleri, hukuk sonradan oluşuyor. Yani o, hepimizden daha süratli ve daha gerçek. Üstelik hayatın yesyeni bir oyuncağı var artık: Yapay zeka!

Her romanda müellifin çok sevdiği cümleleri vardır. Kritimu’da sizinki hangisi?

Cemile öldükten yıllar sonra İbrahim’in, kızını da düşünerek yine evlenme mecburiyetini hissettiği, mutfak tezgahında bir başına dikilerek bunu kabullendiği anlar; içindeki suçluluk hissini anlatan sözler.

…İbrahim! Ağzı zehir, aklı zehir. Şahdamarını bile kan diye sıkıntı basmış, gırtlağında yaralı kuşlar çırpınıyor. Saçlarında epeydir sekiz-on tel beyaz, omuzları gençliğinden daha etli, beli az daha kalın, sırtında koca dünya, otuz yaşında ve yalnız; ağlıyordu.