Türk modernleşmesine basın üzerinden bir bakış
Erdem Dönmez
Türk çağdaşlaşması ve demokratikleşme sürecinin basın-yayın faaliyetleriyle birlikte sürat kazandığı sıkça tekrar edilen bir gerçektir. Bu kapsamda yürütülen gazetecilik faaliyetleri çağdaş düşünme ve ömür biçimini yönlendirirken bilgiyi sonlu bir otoritenin tahakkümünden çıkaran gazeteler, kamuoyu oluşumunda tesirli bir role sahiptir. Bu çerçevede II. Mahmud periyodunda yayın hayatına devlet eliyle başlayan ve birinci resmî gazete unvanı taşıyan Takvim-i Vekayi’den yaklaşık otuz yıl sonra yayımlanan Tercüman-ı Ahval, özel gazeteciliğin birinci örneği olmakla bir arada yeni bir lisan, yorum biçimi, niyet şekli ve tenkit ortamı ortaya koymuş, bilhassa nesir üslubunun yerleşmesine, buna bağlı olarak hayatı algılama biçiminin klasik döngüsellikten çağdaş çizgisel akışa yönelmesine imkân sağlamıştır. Bundan bu türlü gazeteler özgür niyetin ve muhalif hareketlerin aracı olarak kamuoyuna taraf verme, içinde bulunulan şartlara yönelik tenkit geliştirme ve alternatif üretme misyonlarını üstlenerek yeni hayat usulünün farklı tekliflerle benimsenmesine hizmet etmişlerdir. Türk çağdaşlaşma tarihindeki geniş kapsamlı birinci muhalif ses olan Yeni Osmanlı hareketinin Hürriyet gazetesi aracılığıyla topluma ulaşma eforu, bu gazetenin Namık Kemal ve Ziya Paşa üzere edebiyatçı, siyasetçi ve yönetici vasıflarını bir ortada taşıyan şahıslarca çıkarılması; öte yandan Hace-i Önce unvanlı Ahmed Midhat Efendi’nin niyet yazıları ve roman tefrikaları aracılığıyla topluma taraf verme uğraşlarını Tercüman-ı Hakikat’te sağlama eforu; büyük edebi ve fikri münakaşaların gazeteler vasıtasıyla gündeme gelmesi göz önüne alındığında gazetelerin çağdaşlaşma sürecindeki ağır tesiri açığa çıkar. II. Meşrutiyet’ten sonra gazetecilik ve dergicilik faaliyetlerinde büyük patlama yaşanması, Ulusal Uğraş periyodunda gazeteler vasıtasıyla halka davette bulunulması, Cumhuriyet sonrasında gazeteler üzerinden yeni bir toplum inşa etme çabaları dikkate alındığında gazetenin ortaya çıkışından itibaren değişen/dönüşen toplumun en şeffaf ve gerçekçi dokümanı olarak okunabileceğini söylemek mümkündür.
TÜRK ÇAĞDAŞLAŞMASINA ÖZGÜN BİR BAKIŞ
Türkiye’de başlangıcından itibaren basın-yayın faaliyetlerinin merkezi İstanbul’dur. Bilhassa II. Meşrutiyet’ten itibaren taşrada da süratle yayılan birtakım oluşumlar dikkat çekse de Osmanlı’nın başşehrinde doğan gazeteciliğin günümüzde de birebir merkezde büyüyüp geliştiği, gündemi belirlediği ve geleceğe taşındığı söylenebilir. Cem Sökmen’in bu dikkatle kaleme aldığı Tarihî ve Mekânsal Değişimiyle İstanbul Gazeteciliği isimli çalışmasında, Babıali’de başlayıp medya plazalarına yayılan gazeteciliğin değişimini yer merkezli bir okumaya tâbi tutuluyor; Babıali devri gazeteciliğinin kapsamı, haber kaynakları, ilgileri, çevresel ve toplumsal şartları ile medya plazalarına taşınan gazeteciliğin 1990’lardan itibaren basın sanayisine dönüşümünü gözler önüne seriliyor. Bu bağlamda farklı yerlerdeki gazetecilik anlayışları karşılaştırılarak Türk çağdaşlaşması ile basın tarihi ortasındaki münasebetler özgün bir bakışla bedellendiriliyor.
ÜÇ PERİYOTTA İSTANBUL GAZETECİLİĞİ
Çocukluk yaşlarından itibaren gazetecilik mutfağında bulunan Cem Sökmen, 2004-2014 ortasında etkin yayıncılıkla da uğraşmış, Babıali şartlarını ve medya plazalarını deneyim etmiş bir isim. Şimdilerde akademide çalışmalarını sürdürse de ağırlaştığı hususlar Babıali etrafından kopmadığını gösteriyor. İstanbul gazeteciliğini üç kısma ayıran Sökmen, çalışmasında öncelikle Türkiye’de gazeteciliğin doğuşunu ve Babıali etrafında gelişen klasik gazetecilik anlayışını yayınlar, şahıslar ve yerler üzerinden ele alıyor. Babıali yokuşunun tarihini sokak sokak, dükkân dükkân tanıtan muharrir, fotoğraf ve tablolarla bugün vasfını kaybetmiş yerlerin bedelini tekrar gün yüzüne çıkarıyor. Daha evvel Aydınların İrtibat Ortamı Olarak Eski İstanbul Kahveleri ve Marmara Kıraathanesi: Beyazıt’ta Bir Hayat Sahnesi isimli kitaplarında periyodun muharrir, düşünür ve aydın grubunun toplandığı mahfiller üzerinden mekânsal bağları sorgulayan Sökmen, burada da Babıali etrafındaki kıraathane ve lokantaların fonksiyonunu, bu mahfillerin kimler tarafından tercih edildiğini inceliyor. Ayrıyeten bu yerler aracılığıyla gazeteciliğin toplumsal hayatla nasıl iç içe olduğuna da işaret ediyor. Çalışmanın “Dünyada Neoliberal Ekonomi-Politik Değişimin Türk Basınına Yansımaları” başlıklı ikinci kısmında Türkiye ve dünyadaki siyasal, toplumsal ve kültürel dönüşümün gazetecilik üzerindeki tesirleri sorgulanıyor. Babıali’den plazalara geçişin münasebetlerinin ortaya konduğu bu kısımda Türkiye’de sanayileşme faaliyetleriyle medya işverenlerinin nasıl ortaya çıktığı, özel televizyonculuğun haber kültürüne nasıl yeni bir taraf verdiği, elhasıl monopolleşen medyanın nasıl bir gazetecilik kültürü ürettiği tartışılıyor. 1990’lardan itibaren plaza medyacılığına dönüşen gazeteciliğin değerlendirildiği üçüncü kısımda ise yeni gazetecilik anlayışının problemlerine değiniliyor. Bu kapsamda toplumdan uzaklaşmış ve plazalara kapanmış gazetecilerin haber kaynaklarının ajanslarla sınırlanması, çalışan-işveren bağlarının yeni endüstriyel şartlara nazaran belirlenmesi, hayatın akışından uzak yerlerde sürdürülen gazeteciliğin teknolojiyle birleştiğinde hangi tesirlere yol açtığı okuyucunun dikkatine sunuluyor.
Türk basın tarihini klâsik İstanbul’un ekonomik, toplumsal ve kültürel etraflarının kesişim noktası olan Babıali’den toplumsal ömürden uzaklaşan ve yeni ekonomik pratiklere nazaran koşullarını belirleyen medya plazalarına geçişini dikkate alarak gazeteciliği yer merkezli bir okumaya tâbi tutan Cem Sökmen, iki yüzyıla yaklaşan Türk gazetecilik deneyiminin çağdaşlaşma tarihiyle ne ölçüde içli dışlı olduğunu gözler önüne seriyor.
