Türkiye-Suriye görüşmelerinde masada hangi seçenekler var?
Ece Göksedef
Türkiye ile Suriye ortasında son devirde başlayan üst seviye temas trafiği sürüyor. Son olarak iki ülkenin savunma bakanları Hulusi Akar ve Ali Mahmud Abbas, 28 Aralık 2022’de Moskova’da görüşmüştü. Görüşmede Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu da vardı. Türkiye, Suriye ve Rusya dışişleri bakanlarının da yakında bir ortaya gelmesi bekleniyor.
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, geçen hafta gazetecilere yaptığı açıklamada, Şubat ayı başında Suriye Dışişleri Bakanı Faysal Mikdat’la Rusya’da görüşebileceğini söyledi.
Son birkaç ay içinde Rusya’nın arabuluculuğunda hızlanan görüşmelerde, masada Suriye’nin kuzeybatısında bulunan Türk askerlerinin durumu, Türkiye’deki Suriyeli sığınmacıların geri dönüşü ve Türkiye’nin “terör örgütü” olarak kabul ettiği Halk Savunma Birlikleri’nin (YPG) denetim ettiği alanlara ne olacağı konusu da var.
İki ülke için kritik durumdaki bu sıkıntıların nasıl çözüleceğini, Türkiye ve Suriye yetkililerine sorduk.
Görüşmelerin başlaması için birinci ortak yer: Suriye’nin toprak bütünlüğü
Suriye’de 2011’de iç savaşın başlamasından bu yana Türkiye muhalif kümelere silah, eğitim ve para takviyesi verirken; Beşar Esad idaresi de, Türkiye’nin PKK ile temaslı olduğu gerekçesiyle tehdit olarak gördüğü YPG’nin ülkenin kuzeydoğusuna yerleşmesi için alan açmıştı. Böylelikle YPG Türkiye’nin hududunda konuşlanmıştı.
YPG, bir mühlet sonra ABD’den takviye almaya başladı. Şu an ülkenin dörtte birinde YPG’nin ana gövdesini oluşturduğu Suriye Demokratik Güçleri (SDG), ABD ordusunun da varlığı ve dayanağıyla konuşlanmış durumda.
Tüm bu uzlaşmazlık noktaları içinde görüşmelere başlayabilmek için iki ülke yetkilileri, ortak bir tabanda uzlaştı: Suriye’nin toprak bütünlüğü.
Bugüne kadar yapılan görüşmelerde masanın kurulabilmesi, en azından kağıt üzerinde “Uzlaşmada birinci adım atıldı” diyebilmek ve daha üst seviyede temasın sağlanabilmesi için iki ülke, “Suriye’nin toprak bütünlüğü ve egemenliğine hürmet duyulması” hususlarında ortaklaştı.
Ancak bu uzlaşma, iki tarafın karşılıklı taleplerde bulunması sonucunu doğuruyor: Türkiye, SDG’nin denetim ettiği alanları terk etmesini, Suriye de Türk askerlerinin bulunduğu alanlardan çekilmesini talep ediyor.
Askeri alanda atılacak adımların siyasi müzakereler sonrası geleceğini belirten Türk yetkililer ise birinci olarak başlıkların sıralamasının belirleneceğini, akabinde bu başlıklarla ilgili tarafların yorumlarını ortaya koyacağını ve bu yorumlar üzerine taleplerin resmen bildirileceğini, son olarak müzakere sürecinin başlayacağını söyledi.
Türk askerleri İdlib, Afrin ve Fırat Kalkanı bölgesinden çekilecek mi?
Şam, “Eğer toprak bütünlüğüne hürmet konusunda hemfikirsek, bizim davet etmediğimiz yabancı ülke askerleri topraklarımızdan çekilmeli” diyor ve Türk askerlerinin büsbütün çekilmesini talep ediyor.
BBC Türkçe’ye hususla ilgili bilgi veren Türkiye’den bir üst seviye güvenlik yetkilisi, bölgede yapılan askeri operasyonların Rusya ile eşgüdüm içinde başlatıldığını, İdlib’deki müşahede noktalarının da Rusya ve İran ile varılan mutabakatlardan kaynaklandığını, Rusya’nın da görüşmelerin tarafı olduğunu hatırlatıyor:
“Bugün masada hiçbir kırmızı çizgi ve ön koşulun olmadığını” belirten yetkili, büsbütün ya da kısmen çekilme dahil her mevzunun müzakere edilebileceğini söylüyor.
Türk yetkililer, Ankara’nın da Şam’ın da, “Biz kırmızı çizgi ya da ön kaide koyarsak karşı taraf da koyar, bu durumda durumlarımız birbirinden büsbütün farklı olduğu için tıpkı masaya oturmak mümkün olmaz” görüşünü benimsediğini söylüyor. Yetkililere nazaran iki taraf da birinci basamakta masaya oturmanın “başlı başına bir muvaffakiyet olacağı” görüşünde.
Görüşmelerde Türk askerlerinin varlığıyla ilgili Şam idaresinin nasıl bir yol haritası önerdiğini, Suriyeli milletvekili ve birebir vakitte Anayasa Komitesi üyesi Dr. Safwan Qarbi’ye sorduk.
Qarbi, bağlantıların olağanlaşması için “11 yıldır kaybolan inancın yine sağlanması” gerektiğini, bunun da birinci adımının “Türkiye’nin askerlerini geri çekmesiyle sağlanacağını” söylüyor:
“Geçmişte ortaya çıkan sıkıntıları aşmak için işgali sessizce ve kademeli olarak sona erdirmek, bunun için de bir yol haritası üzerine çalışmak ve mutabakata varmak gerekiyor.”
Türk askerinin varlığını “işgal” olarak nitelendiren Qarbi, bu mevzuda uzlaşma sağlanmaması halinde Şam idaresinin bölgede askeri operasyon yapma ihtimalini de gözardı etmiyor:
“Suriye’deki militanları zorla yahut daha yumuşak tahlillerle rehabilite etmek, siyasi sürece dahil etmek ve eksiklerini de gözardı etmeden Güney Suriye tecrübesinden faydalanmak, ne sebeple olursa olsun militerleşmenin hayatı devam ettirmek için kıymetli bir kaynak haline geldiği bir devirde bunu sona erdirmek yararlı olacaktır.”
İdlib’den BBC Türkçe’ye konuşan bir muhalif kumandan da, Türk yetkililerin kendilerine Suriye’nin güneyindeki Dera örneğini verdiğini; koşullarda uzlaşılırsa bunun masaya gelebileceğini söylediklerini anlatıyor.
‘Güney Suriye deneyimi’ nedir?
Suriye’nin güneyindeki Dera’da 2018’de Rusya arabuluculuğunda ateşkes sağlanmış; Şam idaresi tutukluların özgür bırakılması; göç edenlerin afla geri dönüşü; kamu binalarının, okulların ve hastanelerin yine açılarak hizmet vermeye başlaması üzere taahhütler vermişti. Karşılığında muhalifler de silahlarını Suriye ordusuna teslim etmişti.
Ancak yıllar içinde birçok tutuklu özgür bırakılmadığı üzere ailelerine de durumları hakkında bilgi verilmedi. Kamu hizmetleri de kağıt üzerinde başlamış görünse de aslında gerçek manada Dera halkı bunlardan faydalanamadı. Nihayetinde 2021 yılında halk tekrar sokaklara döküldü.
Silahlı muhalefetin tekrar güçlenmesinden korkan Suriye idaresi, eski muhalif savaşçıların orduya yazılmasını koşul koştu. Karşılığında Dera dışına gönderilmeyecekleri garantisi verildi. Böylelikle resmen orduya yazılan eski muhalifler, Şam idaresinin sıkı denetimi altında yine silahlanmış oldu.
Esad idaresine yakın basın kuruluşları ile devlet medyası, bir sefer daha sokağa yansıyan tansiyona değinmeden muhaliflerin orduya katılmasını örnek bir gelişme olarak duyurdu.
BBC Türkçe’ye konuşan Qarbi, “Suriye-Türkiye mutabakatı, terörle uğraş ve bölgeyi terörden arındırma konusunda bölgesel ve milletlerarası bir mutabakata varılması için bir başlangıç olabilir ve Türkiye’nin Suriye’de yaşananlardan büyük ölçüde ziyan görmüş olan imajının güzelleşmesine yol açabilir” diyerek, “terör örgütü” kabul ettikleri muhalif kümelerin da Türk askeriyle birlikte çekilmesine işaret ediyor.
Elbette “terörle mücadele” denildiğinde Türkiye için bu; YPG’nin hudutlardan çekilmesi manasına geliyor.
SDG ile ilgili hangi teklifler gündemde?
Esad’la masaya oturulması; milyonlarca kişinin ülke içinde yahut dışına göç etmek zorunda kaldığı, yaralandığı ve hayatını kaybettiği 12 yıldır süren iç savaşın sorumlusu olarak görülen, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın da çok sert tabirler kullandığı idareye bir manada meşruiyet kazandırmak manasına geliyor.
Esad’a, muhaliflerin en büyük destekçilerinden biri olan Türkiye tarafından bir nevi meşruiyet de sağlayacak olan görüşmelerden Türkiye ne kazanacak?
Suriye idaresinin Türkiye’den “toprak bütünlüğüne saygı” kararı doğrultusunda askerlerini geri çekme talebine karşılık da Türkiye, “Terörle uğraş edilerek SDG’nin bölgedeki denetiminin son bulması” talebiyle geliyor.
BBC Türkçe’ye konuşan bir Türk yetkili, Türkiye’nin “terörle gayret ve hudut güvenliği” konusunda ortak komiteler oluşturulması niyetinin olduğunu söyledi. Buna nazaran Suriye idaresine, “PKK’nın bir kolu olan YPG’nin Şam için de önemli bir güvenlik tehdidi olduğu ve Adana Mutabakatı” hatırlatılıyor.
Qarbi de, “Sınır güvenliğini sağlayacak tek şart; hududun iki tarafında yalnızca Türkiye ve Suriye’nin güvenlik aygıtlarının bulunmasıdır. Farklı çıkarları olan farklı kümelerin bulunması güvenliği tehdit eder. Son devirde bölgede meydana gelen değişimleri dikkate alan ve bir ülkenin ulusal güvenliğinin başkasınınki hiçe sayılmadan sağlandığı yeni bir Adana Mutabakatı’na olumlu bakıyoruz.” diyerek Ankara ile Şam’ın birebir fikirde olduğunu söylüyor.
Qarbi, Türkiye’nin askeri operasyon amaçlarını de hatırlatarak “Diyalog işe yaramazsa askeri gücü kullanmaya hazır olmalıyız” iletisi veriyor:
“Suriye’nin tüm komşuları, Kürt oluşumların farklı isimlerle kendi toplumlarında istikrarsızlığın ve bölücü hareketlerin bir ögesi haline geldiğine ve bu anomaliteye bir son verilmesi gerektiğine ikna olmuş durumda. Suriye’de de ‘özerk yönetim’ teşebbüsüyle Kuzey Irak’ta olanları tekrarlamaya çalışıyorlar. Mümkün olan her alanda diplomasi yoluyla tüm silahlı ve ayrılıkçı kümelerin varlığını sona erdirmek ve diyalog iletisi işe yaramadığında kılıç sallayarak orduyu kullanmaya hazır olduğunu göstermek, Suriye ve Türkiye’nin ortak çıkarıdır.”
Bir yandan da hem Rusya hem Lübnan basınında, Moskova’nın, SDG’nin içindeki kimi ünitelerin Suriye ordusunun bir modülü yapılması planı olduğuna dair haberler yer aldı.
Bu haberleri sorduğumuz Türk yetkililer, “Türkiye bunu neden kabul etmesin?” diyor fakat ayrıntıların değerli olduğunu not ediyor:
“Bunun nasıl yapılacağı, hangi halde orduya entegre olacağı, nerelerde konuşlanacakları, bizim müzakere masasında bu hususta nasıl bir mutabakata varacağımız ve tarafların durumları burada kıymetli olacak.
“Bizim için burada kıymetli olan hudut güvenliği ve tehdidin bertaraf edilmesi. Bunlar sağlandığı takdirde ön kuralsız her teklifi müzakere etmeye hazırız.”
Qarbi bu soruya net bir cevap vermekten kaçınıyor fakat açık kapı bırakılabileceğinin iletisini veriyor:
“Suriye ve Türkiye’deki kültürel çeşitlilik bir zenginlik kaynağıdır ve Kürtler, ayrılıkçı hayallerinden uzaklaştığında bölge halklarının ortak çıkarında birleşecek biçimde bir öge olabilirler.”
Ankara, Türkiye ile Suriye ortasında yaşanan problemlerin ABD’ye ve “PKK üzere örgütlere alan sağladığı” bu sebeple ne kadar uzun sürerse sürsün müzakerelere başlamanın muvaffakiyet olarak kabul edileceği görüşünde.
Şam’dan da benzeri bir yorum geliyor. Qarbi, “Burada asıl sorun, Amerika’nın varlığının Kürtlerin bu düşünü beslemesi, yıpratıcı çatışmayı uzatmasıdır. Suriye – Türkiye bağlarının olağanlaşması, Washington’ın bölgeden ayrılmayı önemli ciddi düşünmesini gerektirecek, o vakit da geride kalan bu yapı, kimsenin kestirim edemeyeceği bir süratle çökecek. ‘Türkiye’nin sopa göstermesi’ bugüne kadar Türkiye’nin hem imajına hem de alakalarına ziyan veren askeri işgallerden daha yararlı olur” sözünü kullanıyor.
Şam idaresi: ‘Birlikte kazanırız’
Türk askerinin Suriye muhalefetiyle birlikte bulunduğu bölgelerde yalnızca askeri yapılanma mevcut değil. Türk yetkililerin fiili olarak idarede kelam sahibi olduğu birçok alan da var. Türkiye’nin yaptırdığı hastaneler, okullar ve Türk yöneticilerin dolaylı da olsa karar düzeneklerinde güçlü halde yer aldığı idare binaları, belediye hizmetleri, mahkemeler üzere kurumlarda işleyişin büsbütün Suriye idaresine devredilmesi, Şam’ın kamuya açık halde duyurduğu taleplerinden.
Bu bölgelerde çoğunlukla Türk Lirası kullanılıyor.
Müzakerelerin sonunda iki tarafın da kesin maksadı, hudut kapılarının açılması ve ticaretin yine başlaması. Türkiye bu sebeple hem hudut kapılarında hem de bölge içinde halihazırda yürütülen günlük ticari hayatın devamının sağlanması konusunu masaya götürmeye hazırlanıyor.
Türkiye, Suriye’nin yine inşası konusunda da Esad idaresiyle masaya oturmaya hazır. Bunun iki taraf için de karşılıklı kazanım olacağı görüşü hakim.
Şam’da vazife yapan milletvekili Qarbi, “Rasyonel biçimde baktığımızda Türkiye ve Suriye, kâr ziyan istikrarında eşit durumda” diyor fakat öncelikle askeri bahislerin çözülmesi gerektiğini söylüyor:
“ ‘Birlikte kazanırız’ söylemi, tüm resmi özetliyor. Güvenlik, kalkınma ve yatırımların mihenk taşı olduğu için iki ülkenin de muhtaçlık duyduğu ekonomik işbirliğine başlamadan evvel güvenlik ve siyaset alanında kazanımların olması gerekiyor. Bunun sağlanmasının akabinde 2011’den evvel imzalanan iktisat ve ticaret mutabakatları, iki ülkenin de faydasına olacak biçimde güncellenmeli ve eskisi üzere uygulanmalı.”
Ancak ticaretin tekrar başlaması, ABD’nin Suriye ile ticaret yapan ülkelere uyguladığı yaptırımları Türkiye’ye yöneltmesine yol açabilir. Türkiye’nin uzun vadede de olsa bu mevzuyu Washington’la da müzakere etmesi gerekebilir.
Son olarak ABD Dışişleri Bakanlık Sözcüsü Ned Price, rastgele bir ülkenin Esad idaresiyle bağları geliştirmesini desteklemediklerini açıklamıştı.
Ankara’da, ABD’nin bu yakınlaşmadan rahatsızlık duyduğu; bunun sebebinin de SDG’nin hareket alanının daralacak olması ve uzun vadede kendi askerleriyle birlikte burada bulunan yapının güçlü konumunu kaybedecek olması olduğu yorumu yapılıyor.
Qarbi ise bu bahiste, “ABD’nin yalnızca Suriye’yi değil, ülkenin komşularını da maksat alan haksız Sezar Yasası aracılığıyla Şam’a uyguladığı ekonomik boğma siyaseti ne işe yarıyor? Suriye ve Türkiye, hudut kapılarını ve memleketler arası ticaret yollarını denetim eden tek otorite olmadıkça karadan transit ticaret pürüzlerle karşılaşıyor” diyor.
Şam idaresi, hudut kapılarında HTŞ, YPG yahut öteki muhalif kümelerin varlığının sona ermesini ve büsbütün denetimin Türkiye ile birlikte sağlanması gerektiğini savunuyor.
Suriyeli sığınmacıların dönüşü mümkün mü?
Ankara’nın oluşturmayı teklif edeceği ortak komitelerden biri de, Türkiye’deki Suriyeli sığınmacıların dönüşü üzerine çalışacak bir komite olacak.
Ancak Suriye idaresinden şimdi buna dair olumlu bir adım ya da işaret gelmedi.
Şam, iç savaş sırasında Sünni nüfusun çoğunlukta olduğu bölgelere ağır bombardıman yapmış; milyonlarca sivilin Türkiye’ye kaçmasına ve bunun bir sonucu olarak bu bölgelerdeki demografik yapının değişmesine yol açmıştı.
Türkiye’de seçimlere yaklaşılırken Suriyeli sığınmacıların da seçmen tercihini etkileyebileceği görüşü Ankara’da hakim. Bu nedenle hükümet, sığınmacıların Suriye’ye geri dönüşü konusunu da Şam’la görüşmelerde gündeme getirmeyi planlıyor. Lakin buna Şam’ın nasıl cevap vereceği şimdi belirli değil.
Qarbi, bu bahisle ilgili sorumuza “Sığınmacıların geri dönüşünü engellemek yahut kısıtlamak ne Suriye’nin ne de mültecileri kabul eden ülkelerin faydasına olur” cevabını verse de, af yahut inançlı dönüşle ilgili nasıl bir garanti sağlanacağına değinmiyor. Suriyelilerin “yeterli hizmeti alamamaktan korktuğu için geri dönmediğini” söylüyor:
“Misafirliği uzun süren herkes doğal olarak bir sorun haline gelir. Bir meskeni, sahipleri dışında hiç kimse tekrar inşa edemez. Araştırmalar gösteriyor ki Suriyeliler konutlarına siyasi sebeplerle değil, yalnızca kâfi hizmeti alamayacakları için dönemiyor. Bu sebeple hudut kapılarından gelen milletlerarası yardım aracılığıyla altyapıyı tekrar inşa etmeçabaları başladı. Su, elektrik, paklık ve tıbbi muhtaçlıklar ile okul binalarının yenilenmesi projeleri, çoğunluğu konutlarına ve köylerine istekli olarak dönmeye teşvik edecektir”
Ankara da, Şam idaresinin, ülkenin rastgele bir bölgesine geri dönmek isteyen Suriyeli sığınmacıları şartsız biçimde geri alıp almayacağını bilmiyor.
Bu sebeple sığınmacıların geri dönüşü de ön koşul olarak ortaya konmuyor. Ülkeden kaçan, yerinden edilmiş Suriye vatandaşlarının birçoklarının “yönetimle önemli sıkıntıları olduğunu” belirten yetkililer, bir yandan da Anayasa Komitesi’nin Birleşmiş Milletler (BM) çatısı altında çalışmalarını sürdürdüğünü, geri dönüşlerin yeni anayasaya nazaran, BM yol göstericiliğinde ve denetiminde gerçekleştirilebileceğini söylüyor.
Bunun da yıllar alabileceği belirtiliyor.
Ancak iki ülkenin masada Rusya aracılığıyla yapacağı görüşmelerin ivme kazanması ve inisiyatif alınması halinde, süratli ilerlemesi de mümkün olabilir.
Qarbi de, “Suriye-Türkiye bağlarında olağanlaşmaya giden yol güllük gülistanlık değil lakin itimat atmosferinde ilerleyen ve karşılıklı çıkarların korunduğu; dostlarımızın arabulucu olarak değerinin görüldüğü bir diyalog, bilhassa seyahatin bu son ayağında tüm zorlukları ortadan kaldırır. Evet, birlikte çalışırsak kazanırız” diyor.
Tüm bunlar önce Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu ve Suriyeli mevkidaşı Faysal Miktad’ın birkaç hafta içinde yapması beklenen görüşmeyle, akabinde da müzakere masasının kurulmasıyla şekillenecek.
