‘Güzel’ insanları çoğu alanda ‘iyi’ nitelendiririz…Önyargılarımızın bizi yönlendirmesi”Halo Etkisi”

‘Halo Etkisi’, bir öteki ismiyle ‘Hale Etkisi’, bir kişi hakkındaki genel izlenimimizin, karakterleri hakkında nasıl düşündüğümüzü de etkilediği bir cins bilişsel ön yargıdır. Birine karşı “O hoş biri” üzere niyetimiz, o kişi hakkındaki öbür özellikleri de ‘güzel’ algılamamızı sağlar.

‘Halo Tesiri’ne verilebilecek en yeterli örneklerden biri, ünlüler ve siyasetçiler hakkındaki izlenimlerimizdir.
Örneğin, ünlüleri ‘başarılı, hoş, çekici’ algılayarak onları tıpkı vakitte ‘zeki, komik, kibar’ olarak görmeye meyilli oluruz. Birebir vakitte, sempatik bir siyasetçinin iktisat alanında uygun olduğunu düşünebiliriz.
Fiziksel görünüm ‘Halo Etkisi’nin değerli bileşenlerindendir. ‘Güzel’ niteliğine dahil edilen insanların, öteki olumlu özelliklerle nitelendirilme olasılıkları daha yüksektir. Bu tesir yalnızca hoşluğa dayalı olarak insanlara ait algılarımızı etkilemez. Birebir vakitte, ‘zeki, cazip ya da komik’ insanları zihnimizde farkında olmadan daha güzel yahut hoş formunda kodlayabiliriz.
‘Halo Etkisi’, bir niteliğe ait algıların başka niteliklere ait önyargıya yol açmasıdır. 1920’lerden beri psikologların ilgisini çeken bu hususta yapılan hayret verici deneyleri ve sonuçlarını görmeye hazırsanız başlayalım.

Psikolog Edward Thorndike, 1920 yıllarında ABD ordusu üzerinde farklı bir deney yürüttü.
Deneyin emeli, bir niteliği değerlendirmenin öbür özellikleri değerlendirmede nasıl bir tesirinin olacağını belirlemekti. Ordudaki kumandanlardan askerlerinin çeşitli niteliklerini değerlendirmelerini istedi. Bu nitelikler ‘zeka, fizikî görünüm, güvenilirlik, liderlik’ üzere özellikleri içeriyordu.
Deneyin sonucuna bakıldığında, muhakkak bir niteliğin olumsuz kıymetlendirilmesi öteki özellikleri de olumsuz değerlendirmeye itiyordu.
Thorndike, “Korelasyonlar çok yüksekti” diye belirtmişti. Örneğin, fiziğin zeka ile ortalama korelasyonu 31, liderliğe sahip bireylerin yeterli bir fizikî görünümle korelasyonu 39’du.
Thorndike’tan sonra bu hususta farklı çalışmalar da yapıldı.
Thorndike’ın çalışmasından farklı birkaç çalışma, insanları ‘yakışıklı/güzel’ olarak değerlendirdiğimizde, olumlu kişilik özelliklerine sahip olduklarına ve daha zeki olduklarına inanma eğiliminde olduğumuzu destekledi.
Ancak her çalışma tıpkı sonucu vermedi. Örneğin birtakım araştırmalarda ‘yakışıklı’ şahıslara ‘kibirli, manipülatif, dürüst olmayan’ üzere özellikler atfedilmişti.

Sonuçları iştirakçileri bile hayrete düşürecek bir deney daha yürütüldü.
1977 yılında Michigan Üniversitesinde Richard E. Nisbett ve Timothy DeCamp Wilson tarafından yürütülen çalışmada, ‘Halo Etkisi’ varsayımını kanıtlamak için bir deney daha yapıldı.
Öğrencilerin denek olarak kullanıldığı bu çalışmada 62 erkek, 56 bayan olmak üzere 118 iştirakçi bulunuyordu. Onlardan, bir görüntüde yer alan psikoloji eğitmenini değerlendirmeleri istendi.
Aynı öğretmen bir gruba sert, öbür kümeye sevecen davrandı. Hangi küme, öğretmene daha yüksek puan verdi dersiniz?
Katılımcılar iki kümeye rastgele bir formda dağıtıldı ve her iki kümeye ağır aksanlı İngilizce konuşan Belçikalı bir erkek öğretmenin verdiği iki röportajdan biri izletildi.
Öğretmen; kümelerden birine karşı soğuk, katı ve inançsız haller sergilerken öteki kümeye karşı saygılı, esnek ve hevesliydi. Görüntüleri izledikten sonra deneklerden hocanın tavrı, aksanı ve fizikî görünümü hakkında 8 puanlık bir ölçekte puan vermeleri istendi.
Neden bu türlü puanlandırdıklarını öğrenciler de bilmiyordu!
Anket sonuçları açıklandıktan sonra denekler bile sonuçlara çok şaşırmıştı. Kümelerden birinin bu kadar yüksek puan verme sebebi hakkında hiçbir fikirleri yoktu.
Açıkça görülüyordu ki öğretmeni daha ‘soğuk, katı, itici’ rolde izleyenler, hocanın aksanı da dahil olmak üzere öbür niteliklerine düşük puan vermişlerdi.
‘Halo Etkisi’nin bizim irademiz dışında nitekim var olduğu tekrar kanıtlandı.
Deneklere sorulduğunda katiyen objektif davrandıklarını, sempatik davranıp davranmadığının farkında bile olmadıklarını söylediler.

Zaten ‘Halo Etkisi’nin bu kadar farklı olmasının nedeni, insanların bu durumu anlayabilmesi lakin meydana gelirken fark etmemesidir. Böylelikle Thorndike’ın 50 sene evvel ileri sürdüğü bu Nobel ödüllü psikolog ve ekonomist Daniel Kahneman da Thinking, Fast and Slow kitabında halo tesirinin bilindik bir örneğine yer vermiştir:
Profesörlük hayatımın başlarındayken, öğrencilerimin kompozisyon ödevlerini klâsik bir halde notlandırırdım. Elime yaprak testi alır, öğrencinin verdiği cevapları art geriye okur, her bir karşılığa not verirdim. Sonra tüm bu notları toplayıp, sıradaki öğrenciye geçerdim.
Zamanla fark ettim ki muhakkak bir yaprak testteki karşılıkların her birine verdiğim not, birbirine çok fazla benzerlik gösteriyor. Not verirken halo tesiri altında olduğumdan, birinci sorunun karşılığına verdiğim notun, o öğrenciye verdiğim genel notu çok derecede etkilediğinden şüphelenmeye başladım. Buradaki sistem epey kolay işliyordu: Şayet bir öğrencinin birinci kompozisyonuna yüksek bir not vermişsem ve ilerleyen kısımlarda meçhul ya da üstü kapalı bir karşılıkla karşılaşmışsam, o öğrencinin bu karşılığına anlayışlı bir halde yaklaşıyordum. Bu durum, kulağa makul geliyordu. Ne de olsa başta çok âlâ bir kompozisyon yazmış bir öğrenci, ikinci soruda öylesine saçma bir kusur yapmazdı!
Ama izlediğim bu yol, önemli bir sıkıntıya yol açıyordu. Biri yeterli, biri makus olmak üzere iki kompozisyon yazmış öğrencileri notlandırırken, öğrencinin evvel hangi kompozisyonunu okumuşsam ona nazaran not veriyordum. Öğrencilere, yazdıkları kompozisyonların (genel not üstündeki) tartısının eşit olacağını söylerken, onlara doğruyu söylemiyordum: Birinci kompozisyonun genel nota olan tesiri, ikinci kompozisyonunkinden çok daha fazlaydı.

Halo tesirinin örnekleri bununla kısıtlı değildir. Yapılan bir akademik çalışmada beşerler iki kümeye ayrılmış, her iki kümeye da tıpkı bayanın bir fotoğrafı ve o bayanın hobilerine, hayatına dair kimi bilgiler verilmiştir. Lakin kümelerden birine bayanın gerçekteki hali gösterilmiş, öbür kümeye ise bayanın çabucak hemen 20 kilo kadar daha kilolu gözüktüğü bir fotoğraf verilmiştir.
Kadının gerçek halini gören iştirakçiler, onun daha kilolu halini gören insanlara kıyasla onu fizikî açıdan daha alımlı bulmuştur. Ancak bununla kalmamış, onun kişiliğinin de daha âlâ olduğuna, mesleğinde başarılı olmasının daha beklenen olduğuna dair varsayımlarda bulunmuştur. Buradaki insanların tıpkı bayanı sırf fizikî görünüşü baz alarak farklı biçimlerde kıymetlendirmiş olması da halo tesirine örnektir.

Halo tesirinin daha farklı örnekleri şu formda sıralanabilir:
İnsanlar, kiminle birlikte siyasi tartışmaya girmek isteyecekleri sorulduğunda, fizikî açıdan daha alımlı olan insanların tıpkı vakitte daha bilgili ve daha ikna edici olacağına dair reaksiyonlar vermiştir.
Görülmüştür ki beşerler, aşikâr bir makalenin müellifinin fizikî açıdan cazibeli olduğunu düşündüklerinde o makalenin kendisini de daha olumlu halde değerlendiriyorlar.
Eğer bir öğrenci, öğretmeninin muhakkak bir yanını çok seviyorsa, bu durum o öğrencinin, öğretmeninin genel performansını nasıl değerlendirdiğine de yansımaktadır.
Not: Beşerler bazen fizikî açıdan cazip olan insanların, daha az alımlı olan insanlara kıyasla daha tercih edilir özelliklere sahip olduğu varsayımında bulunur. Bu duruma “fiziksel çekicilik stereotipi” ya da “güzel olan düzgündür stereotipi” bir defa daha kanıtlanmış oldu.

İnsanlar Neden Halo Tesirine Kapılır?
Daniel Kahneman, şöyle yazıyor:
İnsanların evvel hangi, daha sonra hangi karakteristik özelliği ile karşılaşacağımız ekseriyetle talihe bağlıdır. Lakin buradaki gidişatın kendince bir ehemmiyeti vardır; zira edindiğimiz birinci izlenimlere, bazen halo tesiri yüzünden ondan sonra edindiğimiz öteki bilgileri yok sayacak kadar fazla yük veririz.
İnsanların halo tesirine girmesinin birkaç farklı sebebi vardır. Öncelikle, beşerler haklı çıkmak ister. Biri, rastgele bir şeyle ilgili birinci sefer bir izlenim edindiği vakit genelde bu izlenimi haklı çıkarmanın yollarını arar. Haklı çıkmak, bireye iki açıdan yarar sağlar:
Haklı çıkan kişi, kendisini âlâ hisseder.
Eğer biri, bir şeyle ilgili edindiği izlenimin yanlış olduğunu fark ederse bu izlenimi yine gözden geçirmek zorunda kalır ki bu da onları bilişsel uyumsuzluk olarak bilinen duruma sokar. Şayet o kişi, izleniminin haklı olduğunu kanıtlayabilir ise bu türlü bir uyumsuzluk yaşamak zorunda kalmaz.
Örneğin, bazen yeni tanıştığımız insanların komik olduğunu düşünürüz. O kişiyi şimdi daha farklı taraflarıyla tanımadığımız için komik olması, o bireyle ilgili görüşlerimizi olumlu istikamette tesirler. Vakit ilerledikçe o şahısla ilgili kimi berbat şeyler öğrenebiliriz lakin biz tekrar de olumlu görüşlerimizi haklı çıkarmaya çalışırız. Zira haksız çıkmak istemeyiz. Bu noktada, halo tesiri ile doğrulama önyargısı ortasında bir ilişki olduğunu belirtmek gerekir: Doğrulama önyargısı, öğrendiği yeni bilgileri yalnızca kendi inançları doğrultusunda yorumlayan ya da bilhassa kendi inançlarını doğrulayan cinsten bilgiler öğrenmeye çalışan insanlarda görülür.
Kaynak:evrimağacı